اعتراض به دستکاری موزه فرش

جامعه ۲۴-  به دنبال تغییرات مدیریتی و انتصاب‌های جنجالی وزیر میراث فرهنگی، هفت حوض ورودی موزه فرش ایران با خاک پر شد تا به باغچه تبدیل شود. مدیر جدید موزه فرش که عضو انجمن پیپ و کار اصلی‌اش تهیه فیلم تبلیغاتی برای توتون در فضای مجازی بوده و خود را «مدیر پروژه چلمن سیزدهم» معرفی می‌کرد، در اولین اقدام، در بنای ثبت ملی موزه فرش تغییر کاربری ایجاد کرد؛ آن هم بی‌توجه به اینکه موزه فرش در سال ۹۶ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و هر گونه دخل و تصرف در آن، غیرقانونی است. تصاویر گل‌کاری در حوض‌ها انتقاد‌های زیادی را به دنبال داشته، اما سجاد نوروزیان که در ستاد انتخاباتی عزت‌الله ضرغامی دستیار حوزه کسب و کار در فضای مجازی معرفی شده بود، دلیل این تغییر کاربری را وجود زباله در حوض‌ها عنوان کرده است.

نوروزیان چندی پیش با حکم عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، به ریاست موزه فرش ایران رسید؛ این پر سر و صدا‌ترین انتصاب ضرغامی بود. بعد از این انتصاب میراث‌دوستان و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و موزه‌داری، هشدار دادند و انتقاد کردند که تخصص و سابقه نادیده گرفته شده و حضور مدیری بی‌تجربه عواقبی برای میراث فرهنگی خواهد داشت. با این همه طولی نکشید که دست‌بردن در معماری موزه، به جای احیای حوض‌ها، سبب اعتراض و طرح انتقادات جدی شد.

تخریب به جای احیا

ساختمان موزه فرش ایران را عبدالعزیز فرمانفرمائیان طراحی کرده؛ از برجسته‌ترین معماران کشور و از بنیان‌گذاران نظام مهندسی جدید در ایران. اینجا مختص موزه فرش ساخته شده و حتی آذین‌های نمای بیرونی‌اش شبیه دار قالی است. هفت حوض بیرونی هم بنا بر اساس اعداد مقدس ایرانی و به عنوان یکی از ارکان اصلی هویت‌بخشی معماری سنتی ایرانی در حیاط تعبیه شده بود. اما آیا این پیشینه برای مدیر جدید موزه اهمیت دارد؟

بیشتر بخوانید: مجموعه اهدایی پرویز تناولی به میراث فرهنگی

نوروزیان در صفحه رسمی اینستاگرامش به انتقادات چنین پاسخی داده است: «در معماری موزه دست نبرده‌ام؛ شهرداری یک تغییر برگشت‌پذیر برای عبور از آلودگی انجام داده است. تا تامین منابع و هماهنگی برای اصلاح زیربنایی، بله به خودم افتخار می‌کنم که راهکاری برای گذر از این مرحله اجرا کرده‌ام.»

او اعتراض به تخریب را هم اینطور جواب داده: «تخریب؟ کجا تخریب شده؟ اصلاح نشتی‌ها مستلزم بستن پیاده‌رو و ورودی شمالی موزه است. قبل از هر اقدام نیاز است که ورودی جنوبی موزه از پارک لاله بازگشایی شود؛ اینکه تا تامین مالی و هماهنگی‌های اجرایی، به جای زباله‌دانی، گل و گیاه کاشته شود کار درستی نیست؟ کثیفی و آلوده رها شدن شایسته است؟ مشکل کمبود آب شعار است؟» آنچه رخ داده تغییر کاربری و تعرض به اثر ملی است، به جای احیا.

احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم (کمیته ملی موزه‌ها) ایران به این اقدام عجیب اینطور واکنش نشان داده است: «مجموعه آب و موزه با یکدیگر کار می‌کردند و حالا بهترین کار احیای جریان و حرکت آب به منزله طهارت و پاکی بود و فرش که نمادی از هنر ایرانی است، بهتر بود حوض‌ها احیا شوند.»

به گفته او زمانی که موزه ملی فرش ایران در تهران به عنوان موزه قالیچه‌های شهری در ۲۲ بهمن سال ۵۶ افتتاح شد، حصار و نرده‌ای برای تفکیک عمارت موزه از محوطه خیابان وجود نداشت و به همین دلیل این امکان وجود داشت که حوض‌های مقابل آن از آب رونده پر شوند و از طریق چند حوض در نهایت به حوض روبه‌رو بنای نمازخانه موزه هدایت شوند. هدف معمار از این کار، القای حس وضو خانه برای مخاطب بود. چند جفت کفش پشت نمازخانه و دستی که توسط پرویز تناولی ساخته شده بود به سوی قبله، مجموعه‌ای را می‌ساخت که نماد اعتقاد قالی‌بافتن بود.

تغییرات باید با نظر کارشناسان باشد

رضا دبیری‌نژاد، کارشناس موزه‌داری و مدیر موزه ملک درباره این ماجرا و همه حاشیه‌هایش می‌گوید: «موزه فرش از معدود موزه‌های ماست که معماری اختصاصی برای خود موزه دارد و معماری آن شاخص است و همه اجزای آن به هم تنیده است. حتی آقای تناولی در محوطه‌سازی و طراحی فضای سبز آن نقش داشته است. در این ماجرا یک مجموعه به هم پیوسته نادیده گرفته شده است.»

او سپس به نقش نظارتی میراث فرهنگی اشاره می‌کند و می‌گوید: «در حالی که موزه فرش ثبت ملی است و خود میراث فرهنگی قرار است متولی حفاظت و حفظ حریم باشد، کارشناس اداره کل حفظ و احیاء بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی یا میراث استان باید درباره ماجرا جوابگو باشند و بگویند آیا این تغییر کاربری با قوانین ثبت حریم و حفظ اثر منافاتی دارد یا نه.»

دبیری‌نژاد با بیان این موارد از اهمیت شناخت و تخصص در مدیریت میراث فرهنگی و موزه‌ها می‌گوید و اینکه کسی که به موزه‌ها می‌آید باید سابقه کار در موزه داشته باشد و این می‌تواند حساسیت‌های جانبی را کمتر کند چرا که «حتی اگر این تغییر، تغییر درستی باشد شکل اجرای آن باید با در نظر گرفتن همه حساسیت‌ها و جوانب باشد».

او تعطیل شدن و مرمت موزه هنر‌های معاصر و واکنش‌ها به آن را مثال می‌زند و ادامه می‌دهد: «موزه فرش نه تنها برای اهالی فرش، بلکه برای معماران، اهالی میراث فرهنگی و همه کسانی که اهل تهران و تهران‌شناسی هستند، مسئله‌ای حساسیت‌زاست. یادمان باشد که میراث فرهنگی، حوزه بار شیشه است. باید حواسمان باشد که بار شیشه را در تلاطم نیندازیم بلکه باید تلاش کنیم تغییرات با جلب اعتماد و تایید صاحب‌نظران و اهالی متخصص حوزه‌ها انجام شود تا ضرر این اتفاقات به کل مجموعه نرسد.»

از نگاه او مدیریت میراث فرهنگی و موزه‌ها، شبکه‌ای در هم تنیده است مثل خود فرش. «یک تخصص نیست، یک تار و پود نیست، بلکه باید همه ابعاد را در نظر گرفت به ویژه امروزه که در تلاطم‌های رسانه‌ای و اخبار هستیم، به اندازه کافی جدل‌های اجتماعی و سیاسی داریم و سطح اطلاعات عمومی بالا رفته است.»

قانون چه می‌گوید؟

بی‌توجهی به معماری بنای موزه فرش ایران از سوی رئیس جدید این مجموعه در حالی است که این بنا ثبت ملی است و طبق قانون «منهدم کردن یا خرابی وارد آوردن به آثار ملی و مستور ساختن روی آن‌ها به اندود یا رنگ و رسم کردن نقوش و خطوط بر آن‌ها جرم محسوب می‌شود».

علی‌اصغر مونسان، رئیس وقت سازمان میراث‌فرهنگی (وزارتخانه امروزی) آذرماه ۹۶ در نامه‌ای، مراتب ثبت موزه ملی فرش را به استاندار تهران ابلاغ کرد. در این نامه به اجرای بند (ج) ماده واحده قانون تشکیل سازمان میراث‌فرهنگی کشور مصوب ۱۳۶۴ مجلس شورای اسلامی و بند ششم ماده سوم قانون اساسنامه سازمان میراث‌فرهنگی کشور مصوب ۱۳۶۷ مجلس شورای اسلامی مبنی بر ثبت آثار ارزشمند منقول و غیرمنقول فرهنگی‌تاریخی کشور در فهرست آثار ملی اشاره شده و آمده است: «اثر مذکور تحت حفاظت و نظارت این سازمان است و هر گونه دخل و تصرف یا اقدام عملیاتی که منجر به تخریب یا تغییر هویت آن شود برابر مواد ۵۵۸ لغایت ۵۶۹ از کتاب پنجم قانون مجازات‌های اسلامی، تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده، جرم محسوب می‌شود و مرتکب مشمول مجازات‌های قانونی خواهد‌شد و مرمت و بازسازی اثر صرفا با تایید و نظارت این سازمان ممکن خواهد بود.» پر‌کردن حوض‌های این اثر ملی با خاک و بی‌توجهی به قانون در حالی است که میراث خبر نیز چندی پیش اعلام کرد که سجاد نوروزیان، رئیس موزه او قصد دارد به زودی کتاب‌های نفیس کتابخانه موزه فرش را امحا کند و به جای آن از باغ کتاب، کتاب‌های جدید بخرد؛ دستوری که هنوز اجرایی نشده، اما زنگ خطر آن به‌صدا در آمده است.

در موزه فرش، که ۲۲ بهمن ۱۳۵۶ با هدف پژوهش در سوابق، تحصیلات و کیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش خاصه فرش ایرانی آغاز به کار کرد، فرش‌های بسیار نفیسی از سراسر ایران که حاصل کار هنرمندان مشهور از قرن نهم هجری تا دوره معاصر است به نمایش درآمده است و از منابع غنی تحقیقی برای پژوهشگران و هنر دوستان به‌شمار می‌آید. معمولاً حدود ۱۳۵ تخته از شاهکار‌های قالی ایران، بافت مراکز مهم قالی‌بافی مانند کاشان، کرمان، اصفهان، تبریز، خراسان، کردستان و جز آن‌ها، در تالار طبقه هم‌کف به معرض نمایش گذاشته می‌شود. حال باید دید مسئولان وزارتخانه که به تازگی اظهارات تندی درباره میراث فرهنگی، حریم آثار و موزه‌داری داشته‌اند، چطور قرار است جلوی روند تخریب‌ها و تصمیمات پر حاشیه دیگر رئیس موزه ملی ایران را بگیرند.