آیا ویپ یا همان سیگار الکترونیکی بی‌ضرر است؟

جامعه ۲۴- جهان مدرن هر روز پدیده‌ای تازه به زندگی ما معرفی می‌کند؛ از تلفن‌های هوشمند گرفته تا ارز‌های دیجیتال و حتی نوع جدیدی از کشیدن سیگار. یکی از آخرین مهمان‌های فناوری، سیگار الکترونیکی است؛ محصولی که با ظاهری شیک، بخاری خوش‌بو و وعده‌هایی وسوسه‌انگیز، به‌ویژه نسل جوان را هدف قرار داده است. اگرچه در آغاز راه، ویپ‌ها با نیت کاهش مصرف سیگار‌های سنتی طراحی شدند، اما امروز خودشان به یک بحران نوظهور در سلامت عمومی تبدیل شده‌اند.

در نگاه اول، ویپ وسیله‌ای بی‌خطرتر به‌نظر می‌رسد. برخلاف سیگار‌های معمولی، خبری از خاکستر، بوی بد و زردی دندان‌ها نیست. جوانان در کافه‌ها، خیابان‌ها و حتی مدارس، دستگاه‌های کوچکی را در دست دارند که بخار‌های رنگی از آن خارج می‌شود و در فضای مجازی، هزاران تصویر تبلیغاتی با رنگ‌های جذاب، ویپ را به‌عنوان راه‌حلی «سالم» برای لذت از نیکوتین معرفی می‌کند. اما آیا این بخار‌های زیبا، پیامدی جز دود کردن سلامتی دارند؟

در ایران نیز ویپ با سرعتی نگران‌کننده در حال گسترش است. آمار رسمی دقیقی از مصرف آن در دست نیست، اما فروشگاه‌های مجازی، صفحات اینستاگرامی، و کانال‌های تلگرامی به راحتی آن را به دست نوجوانان می‌رسانند. نه نظارت مشخصی وجود دارد، نه ممنوعیتی عملی. در چنین فضایی، آگاهی‌بخشی عمومی و بررسی دقیق علمی این پدیده از ضرورت‌های فوری است.

ویپ چیست؟ آشنایی با تکنولوژی پشت دود‌های فریبنده

ویپ یا سیگار الکترونیکی، دستگاهی است که با استفاده از باتری، مایع مخصوصی به نام‌ای‌-جویس (E-liquid) را گرم می‌کند و به بخار تبدیل می‌کند. این مایع اغلب حاوی نیکوتین، پروپیلن گلیکول، گلیسیرین گیاهی و انواع اسانس‌های طعم‌دار است. برخلاف سیگار سنتی که با احتراق تنباکو کار می‌کند، ویپ‌ها بدون سوزاندن عمل می‌کنند و همین تفاوت موجب شکل‌گیری این تصور شده که «چون احتراق ندارد، ضرری هم ندارد».

این دستگاه‌ها در شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی عرضه می‌شوند؛ از مدل‌های قلمی گرفته تا دستگاه‌های جعبه‌ای پیشرفته با قابلیت کنترل دما و میزان بخار. در ایران، بسیاری از ویپ‌ها از طریق قاچاق یا بازار غیررسمی وارد می‌شوند و استاندارد مشخصی ندارند. بعضی از فروشندگان حتی مایعات تقلبی یا ترکیبات دست‌ساز خطرناک را به‌جای‌ای‌جویس اصل می‌فروشند.

تفاوت‌های فنی ویپ با سیگار نباید ما را از واقعیت اصلی منحرف کند: هدف هر دو، رساندن نیکوتین به بدن است؛ و نیکوتین، ماده‌ای اعتیادآور و مخرب برای مغز، قلب و ریه است.

مضرات علمی و پزشکی سیگار‌های الکترونیکی

ویپ‌ها برخلاف باور عمومی، بی‌خطر نیستند. پژوهش‌های متعدد بین‌المللی نشان می‌دهد بخار تولیدشده توسط این دستگاه‌ها حاوی مواد سمی است. برخی از مهم‌ترین خطرات به شرح زیر است:

۱. آسیب به ریه‌ها

مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۹ نشان داد مصرف ویپ می‌تواند منجر به بیماری ریوی به نام EVALI شود (اختلال ریوی ناشی از مصرف سیگار الکترونیکی). در ایالات متحده، صد‌ها نفر به‌دلیل این بیماری در بیمارستان بستری شدند و برخی جان خود را از دست دادند. این بیماری ناشی از موادی مانند ویتامین E استات است که گاه در مایعات غیرقانونی استفاده می‌شود.

۲. اعتیاد شدید به نیکوتین

نیکوتین موجود در ویپ معمولاً با طعم شیرین و خوش‌بو ترکیب می‌شود که جذب آن را آسان‌تر می‌کند. بسیاری از کاربران جوان، به‌ویژه نوجوانان، بدون اینکه متوجه باشند به نیکوتین معتاد می‌شوند. این ماده روی رشد مغز نوجوانان تأثیر منفی دارد، تمرکز را کاهش می‌دهد و ریسک بروز اضطراب و افسردگی را افزایش می‌دهد.

۳. اختلالات قلبی-عروقی

نیکوتین باعث افزایش فشار خون و ضربان قلب می‌شود و در درازمدت، خطر بروز بیماری‌های قلبی را بالا می‌برد. برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ویپ‌ها نه‌تنها مشابه سیگار معمولی، بلکه در برخی موارد شدیدتر باعث آسیب به سلول‌های رگ‌ها می‌شوند.

۴. احتمال انفجار و سوختگی

ویپ‌ها دارای باتری‌های لیتیومی هستند که در صورت نقص فنی یا استفاده نادرست، ممکن است منفجر شوند. مواردی از سوختگی شدید صورت و دست، و حتی مرگ بر اثر انفجار ویپ گزارش شده‌اند.

بیشتر بخوانید: چگونه با نوجوانی که سیگار می‌کشد رفتار کنیم

۵. آثار ناشناخته بلندمدت

ویپ پدیده‌ای نسبتاً جدید است و هنوز آثار بلندمدت آن به‌طور کامل شناخته نشده. این بدان معناست که بسیاری از خطرات احتمالی ممکن است در سال‌های آینده آشکار شوند، مشابه آنچه در گذشته درباره سیگار‌های سنتی رخ داد.

چرا ویپ در میان جوانان محبوب شده است؟

محبوبیت ویپ در میان جوانان ترکیبی از عوامل اجتماعی، روانی، رسانه‌ای و اقتصادی است.

۱. طراحی و طعم‌ها

ویپ‌ها برخلاف سیگار‌های معمولی، ظاهر جذاب‌تری دارند. رنگ‌های براق، طراحی‌های مینیمال و طعم‌های متنوع مانند آدامس، توت‌فرنگی، شکلات و حتی نوشابه، نوجوانان را جذب می‌کنند. این تنوع باعث می‌شود تجربه مصرف، شبیه به مصرف خوراکی خوش‌مزه‌ای باشد تا عمل اعتیادآور.

۲. تبلیغات و سلبریتی‌ها

شبکه‌های اجتماعی مملو از تصاویر سلبریتی‌ها، اینفلوئنسر‌ها و کاربران محبوبی است که ویپ به دست دارند. این تصویرسازی اجتماعی ویپ را به بخشی از «استایل جوان‌پسند» تبدیل کرده است.

۳. باور اشتباه به بی‌ضرر بودن

بسیاری از جوانان تصور می‌کنند، چون ویپ دود ندارد، پس خطر هم ندارد. نبود آموزش رسمی و تبلیغات گمراه‌کننده این تصور را تقویت می‌کند. حتی برخی والدین و معلمان نیز از مضرات واقعی آن بی‌اطلاع‌اند.

۴. دسترسی آسان و نبود نظارت

در ایران، فروش ویپ به‌صورت آنلاین و بدون محدودیت سنی انجام می‌شود. هیچ سازوکاری برای احراز سن خریدار وجود ندارد. این موضوع باعث شده نوجوانان کم‌سن نیز به‌راحتی به این وسیله دسترسی داشته باشند.

آیا ویپ بی‌ضرر است؟ بررسی باور رایج

سوال اساسی این است: آیا ویپ واقعاً سالم‌تر از سیگار است؟ پاسخ علمی، منفی است.

مطالعات مقایسه‌ای نشان داده‌اند که ویپ گرچه برخی مواد مضر کمتری نسبت به سیگار دارد، اما مواد خاص خود را دارد که ممکن است حتی خطرناک‌تر باشند. برای مثال، ترکیبات معطری که به‌ای‌جویس اضافه می‌شود در هنگام حرارت ممکن است به ترکیبات سمی تبدیل شوند.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) در گزارش‌های خود ویپ را به‌عنوان وسیله‌ای مضر معرفی کرده و تأکید کرده که مصرف آن در میان نوجوانان باید محدود شود. همچنین FDA (سازمان غذا و داروی آمریکا) بار‌ها نسبت به خطرات ویپ هشدار داده و برخی طعم‌ها را از بازار حذف کرده است.

تأثیرات اجتماعی و روانی مصرف ویپ

مصرف ویپ نه‌تنها سلامت جسمی را تهدید می‌کند، بلکه آثار روانی و اجتماعی نیز دارد. برخی از این آثار عبارت‌اند از:

افزایش استرس و اضطراب به‌دلیل نوسانات نیکوتین در بدن

وابستگی روانی به استفاده مکرر در موقعیت‌های اجتماعی

کاهش تمرکز تحصیلی به‌ویژه در دانش‌آموزان و دانشجویان

نرمالیزه شدن اعتیاد در ذهن نوجوانان که زمینه‌ساز مصرف مواد خطرناک‌تر در آینده می‌شود

راهکار‌ها و توصیه‌های کاربردی درباره ویپ

برای مقابله با گسترش ویپ در میان جوانان، چند راهکار کلیدی پیشنهاد می‌شود:

آموزش رسمی در مدارس درباره مضرات ویپ و نیکوتین

قانون‌گذاری برای محدودیت سنی فروش و ممنوعیت تبلیغات در فضای مجازی

اطلاع‌رسانی برای والدین از طریق رسانه‌ها و مراکز بهداشتی

تشویق نوجوانان به فعالیت‌های جایگزین سالم مانند ورزش و هنر

ایجاد خط مشاوره ترک ویپ و سیگار با تمرکز ویژه بر نوجوانان

از بخار تا بیداری

سیگار الکترونیکی اگرچه با وعده‌هایی، چون ترک سیگار، استایل جوان‌پسند و کم‌ضرری وارد زندگی مردم شد، اما اکنون به یکی از تهدید‌های نوظهور سلامت عمومی بدل شده است. پشت دود‌های خوش‌رنگ و بخار‌های معطر، واقعیتی تلخ و علمی پنهان شده که سلامت جسمی و روانی میلیون‌ها نفر، به‌ویژه نوجوانان، را هدف قرار داده است.

جامعه، خانواده، مدرسه و نظام سلامت باید با نگاه علمی و آگاهانه به این پدیده برخورد کنند. زمان آن رسیده که باور‌های غلط را کنار بگذاریم و با حقیقت علمی رو‌به‌رو شویم: ویپ نیز سیگار است، تنها با لباسی نو.