زمین‌لرزه خاموش پشت دروازه کلان‌شهرها

جامعه ۲۴- استاندارد جهانی فرونشست زمین تنها حدود چهار میلیمتر در سال است. این در حالی است که به گفته کارشناسان سالانه بین ۱۸ تا ۲۵ سانتی متر فرونشست را در سطح کشور مشاهده می‌کنیم و این عددی بسیار بالاتر از استاندارد جهانی است. عدد بالای فرونشست در کشور هشداریست در باره این مخاطره که از زمان توجه به آن گذشته و حالا زنگ خطر مخاطرات ناشی از آن به صدا درآمده است. زنگ خطری که صدای آن در ۱۸ استان کشور شنیده می‌شود.

بر اساس داده‌های جدید کارشناسان حدود ۱۸ استان از جمله کلانشهر‌های تهران، اصفهان، مشهد و.. در معرض جدی فرونشست قرار دارند و در این بین نیز استان تهران پیشگام در آمار فرونشست زمین است.

موضوعی که موجب اهمیت هر چه بیشتر آمار بالای فرونشست زمین در کشور می‌شود این است که جمعیتی ۲۰ میلیونی ساکن زون‌های خطر فرونشست زمین هستند؛ به طوریکه علی بیت الهی -دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی- در این خصوص اظهار کرده: در استان‌های مختلفی فرونشست را که پیگیری کردیم، نشان داده شد که چندین استان با مشکل فرونشست زمین و آثار آن مواجه شدند. استان‌های مختلفی درگیر هستند که استان‌هایی مثل خراسان رضوی، اصفهان، تهران و کرمان بسیار در معرض خطر قرار دارند. همچنین چندین شهر از این استان‌ها در زون خطر فرونشست قرار دارند. به نظر می‌آید با توجه به نوع گسترش فرونشست نزدیک به حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت واقع شدند. این مسئله مهمی است که باید به آن توجه کرد. ۲۰ میلیون نفر عدد زیادی است و می‌توان گفت که حدود یک چهارم کشور در این زون‌ها قرار دارد.

بیشتر بخوانید:  فرونشست سالانه تهران، ۶ برابر استاندارد جهانی

به گفته وی، بررسی‌هایی که به صورت کشوری انجام شده نشان داده می‌شود که از ۳۱ استان در ۱۸ استان شاهد رخداد فرونشست هستیم. همچنین زمین‌های ۳۱ شهر از استان اصفهان، ۳۰شهر از تهران، ۲۵ شهر از استان کرمان و ۲۴ شهر از استان خراسان رضوی دچار فرونشست شدند. در استان‌های البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی و... این فرونشست‌ها مشاهده می‌شود. همچنین بر اساس دیگر آماری که این کارشناس پیش‌تر به ایسنا اعلام کرده بود فرونشست در بیش از ۶۰۰ دشت در گسترده‌ای در حال رخ دادن است و وضعیت برخی از این دشت‌ها در شرایط اضطراری و بحرانی قرار دارد.

او همچنین درباره اینکه سیاست درستی در زمینه مقابله با فرونشست در پیش گرفته نشده است معتقد است: متأسفانه اتخاذ سیاست‌هایی برای مقابله با فرونشست در کشور ما آغاز نشده و اقدام خاص و قابل لمسی صورت نگرفته است. بر همین اساس با ادامه روند خشکسالی، کمبود نزولات جوی، نیاز آبی اراضی کشاورزی و سیستم‌های غلط آبیاری که موجب هدر رفت زیاد آب می‌شود، فشار روی سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر شده است. این فشار به این معنی است که آب زیادی از آب‌های زیرزمینی که محدود هم هستند برداشته می‌شود و سطح آب زیرزمینی بیشتر از پیش پایین می‌آید. اینگونه فرونشست زمین توسعه بیشتری پیدا کرده و این پدیده اخیرا به بروز و ظهور عوارض خطرناک خود نیز نزدیک شده است.

فرونشست زمین عمدتا در مناطقی اتفاق می‌افتد که سفره‌های آب زیرزمینی گسترده‌ای دارند و بیشترین برداشت‌ها در آن انجام شده است. کارشناسان بر این تاکید دارند که با توجه به پیش بینی‌ها در خصوص سال خشکی که در پیش رو داریم ممکن است با برداشت مجدد آب از منابع زیرزمینی و افزایش مصرف آب رو به رو شویم.

دکتر علی مریدی -عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی- نیز در این باره معتقد است که متاسفانه برخی مصرف کنندگان و حتی مسئولان فکر می‌کنند که آب زیرزمینی یک منبع لایزال است و می‌توانند به صورت نامحدود از آن استفاده کنند درصورتیکه هر یک از آبخوان‌ها یک ظرفیتی دارند و اگر ظرفیتشان تمام شود نه تنها منجر به فرونشست می‌شود حتی خودشان هم از بین می‌روند. او جا به جایی صنایع آب بر از مناطق خشک را ضروری می‌داند و در این باره اظهار کرده بود که متاسفانه عطش توسعه در فلات مرکزی تمامی ندارد و این درحالیست که سواحل مکران منطقه بسیار خوبی برای استقرار همین صنایع است.

اما خطر فرونشست زمین، از چند سو در حال تهدید کشور و زیرساخت‌های آن است. از یک سو برخی کارشناسان این مخاطره را به زمین لرزه‌ای خاموش تعبیر می‌کنند، چرا که آرام، آرام ساختمان‌ها و مراکز را دچار ترک‌های ریز می‌کند و در صورت وقوع زمین لرزه آسیب ناشی از آن را چندین برابر کند. ساختمان‌هایی با بنای خشت و گل در محیط‌های روستایی و اماکن باستانی و فرهنگی قرار دارد که در اثر فرونشست زمین دچار شکاف و ترک می‌شوند و ترک خوردگی موجب نامقاوم شدن ساختمان‌ها شده و زلزله‌هایی با قدرت متوسط نیز ممکن است موجب تخریب این ساختمان‌ها شود.

اما برخی دیگر از کارشناسان اثر و ضرر اقتصادی این مخاطره را بیشتر از یک زمین لرزه می‌دانند، به طوری که علی بیت الهی-دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی- در این باره گفته بود، فرونشست وسعت زیادی را دارد و کل کشور را در بر گرفته است و در مقایسه این پدیده با زلزله که فقط حالت مخربی را در یک نقطه ایجاد می‌کند، متوجه گسترده بودن این پدیده می‌شویم. همچنین فرونشست هر روز و به طور تدریجی و مستمر ادامه پیدا می‌کند؛ بنابراین این اثرات به ویژه از نظر اقتصادی حتی عمیق‌تر از زمین لرزه خواهد بود.

از عوارض خطرناک فرونشست زمین، به وجود آمدن چاله‌ها و شکاف‌هایی است که به صورت ناگهانی در امتداد جاده‌ها، محدوده شهرها، در مراکز زیرساختی و مهم ایجاد می‌شود که نمونه‌های بارز آن در شهر‌های مختلف دیده شده است و به تازگی نیز در رسانه‌ها درباره ترک خوردگی متعدد ساختمان‌ها در شهر اصفهان و شهرک‌های اطراف آن و زیرساخت‌های مهم آن صحبت‌های بسیاری شده است.

با نگاهی کلان‌تر به فرونشست و عوارض آن در می‌یابیم که این مخاطره بیش از آنچه فکر می‌کنیم نزدیک شده و هر چه سریع‌تر باید گام‌های بلندی در جهت جلوگیری از آن برداریم. زمین لرزه خاموش، حوادث ناشی از ایجاد چاله‌ها در زمین، آسیب به مراکز زیرساختی و مهم، از بین رفتن دشت‌ها و .. اهمیت موضوع را بیش از پیش به ما یادآوری می‌کند که اگر به صورت ریشه‌ای و پیوسته به این موضوع نگاه نشود با چالش‌های آن رو به رو می‌شویم که بر زندگی اجتماعی و اقتصادی و حتی امنیت غذایی کشور تاثیر دارد و حالا زنگ خطر آن به صدا درآمده است.