محدودکردن شبکه‌های اجتماعی راه‌گشا نیست

جامعه ۲۴- سپهر خلجی ـ مدرس دانشگاه و نگارنده کتاب وارونگی افکار عمومی ـ در نشست تخصصی دوشنبه‌های سوهانک که با موضوع «وارونگی افکار عمومی» عصر امروز دوشنبه (آذر ماه) در فضای مجازی برگزار شد، درباره‌ی تالیف این کتاب مواردی را اشاره و بیان کرد: یکی از موضوعات مهم برای نظام حکمرانی بحث افکار عمومی است. اساسا دولت و نظام‌ها بدون توجه به افکار عمومی نمی‌توانند برنامه ریزی کنند و یا اگر برنامه ریزی کنند به نظر می‌رسد که به ویژه در موضوعات مهم و راهبردی و استراتژیک اگر توجه لازم را به موضوع مهم افکار عمومی نداشته باشند به احتمال زیاد آن طرح با شکست مواجه می‌شود. این موضوع دغدغه جدی ام بود. کار پژوهشی را از دو سال پیش در ارتباط با بررسی و طرح علمی موضوع پدید وارونگی افکار عمومی آغاز کردیم. با قریب ۴۳ نفر از اساتید دانشگاه، فعالان حوزه رسانه، اعضای هیئات علمی در رشته‌های علوم ارتباطات، جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی به گفتگو نشستیم و نهایتا ماحصل تلاش‌هایی که صورت گرفت در قالب کتاب وارونگی افکار عمومی ارائه و به چاپ رسید.

وی ادامه داد: موضوع وارونگی افکار عمومی به جهت پژوهش و طرح موضوع، موضوعی بدیع و جدیدی است. به نظر می‌رسد محتوایی غیرتکراری و عمیق برای نظام و تحولات زندگی اجتماعی کاربردی است.

خلجی با اعتقاد بر اینکه امروزه با پیچیدگی سیال افکار عمومی مواجه هستیم، توضیح داد: مهار و مدیریت امواج سهمگین ناشی از افکار عمومی در مسائل مختلف اجتماعی به دغدغه‌ی دولت‌ها و نظام‌ها تبدیل شده، از این زاویه به نظر می‌رسید که ضروری است افکار عمومی را عمیق‌تر و از زاویه‌ی جدیدتری مورد بررسی قرار دهیم و مباحث مرتبط با آن، تاثیر و تاثر، زمینه ها، علل و پیامد‌های آن را به صورت مستمر مورد گفتگو و در نشست‌های تخصصی مورد واکاوی قرار دهیم. چرا که می‌دانید افکار عمومی یکی از مهم‌ترین موضوعات بحث انگیز در علوم اجتماعی است. افکار عمومی، محتوای افکار عامه و صدای مردم عام است و حتی دستگاه‌هایی که کارکرد سیاسی ندارند، حتی کارکرد اقتصادی هم دارند ناگزیرند که حتی برای فعالیت اقتصادی به افکار عمومی توجه کنند. از زوای‌ی مختلفی به افکار عمومی پرداخته شده، اما وارونگی افکار عمومی موضوعی است که به نظر می‌رسید اساسا تاکنون مورد بحث قرار نگرفته بود و ضروری تشخیص دادیم روی این موضوع ورود علمی داشته باشیم.

وی با بیان اینکه در کتاب وارونگی افکار عمومی به معنایی از وارونگی افکار عمومی رسیدیم که تعریف جامعی از آن است، ادامه داد: در وارونگی افکار عمومی این مسئله را بررسی می‌کنیم که چرا با ما اساسا با پدیده‌ای مواجه می‌شویم که به رغم تمام تلاش ها، برنامه ریزی ها، تدابیر و پاره‌ای از سیاست‌هایی که در موضوعات مختلف اتخاذ می‌شود، آن طور که می‌خواهیم افکار عمومی پاسخ لازم را به ما نمی‌دهند. به یک معنا در برابر پیام‌های ارسالی، افکار عمومی دچار وارونگی می‌شود که به نظر می‌رسد یک موضوع راهبردی است. وارونگی افکار عمومی به معنای عملکرد واکنشی افکار عمومی به شکلی که مطابق پیش بینی‌ها نیست به لحاظ نظری تعریف شد. به لحاظ عملیاتی هم وارونگی افکار عمومی وضعیتی است که نحوه واکنش افکار عمومی در مواجهه با پدیده‌های پیرامون تحت تاثیر ذهنیت‌ها و تجربه‌های عمومی مخاطبان، ناتوانی در اقناع افکار، ضعف عملکرد مدیران، تنزل سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی حاصل می‌شود. طبیعی است که دنیای سیال امروز باید با تکیه بر افکار عمومی اداره شود. بدون جلب نظر و رضایت آحاد جامعه اداره‌ی هیچ جامعه‌ای تقریبا ممکن نیست. در این شرایط طبیعی است که دولتی که می‌خواهد بر افکار عمومی فائق بیاید باید بتواند مسیر فراروی خود را به درستی بشناسد و تغییرات و دگرگونی‌های آن را به صورت مستمر رصد و پایش کند.

خلجی با اشاره به اینکه بحث وارونگی افکار عمومی از زوایای مختلفی مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است، توضیح داد: هم علل هم زمینه‌های ایجاد این پدیده، هم عوامل مداخله گر در آن و نهایتا بروز پیامد‌های وارونگی افکار عمومی را مورد بررسی قرار دادیم.

وی با اشاره به چکیده‌ای از کتاب وارونگی افکار عمومی، علل بروز وارونگی افکار عمومی را مسئله‌ای پیچیده و چندعاملی عنوان کرد که هر کدام از آن‌ها به تنهایی یا توامان می‌توانند باعث بروز این پدیده شوند و از دست رفتن اعتماد را مهمترین زمینه برای بروز پدیده وارونگی افکار عمومی عنوان کرد.

او همچنین سلب اعتماد مخاطب نسبت به منبع ارسال پیام و بستر‌های ارتباطی، ضعف ساختار رسانه‌های رسمی و عملکرد نظم اطلاع رسانی، فقدان رسانه استاندارد و حرفه ای، از دست رفتن مرجعی رسانه‌های اصلی، نداشتن نقشه راه در برخورد با پدیده‌های مختلف اجتماعی، بی اعتمادی مردم نسبت به رسانه و نظام اطلاع رسانی به عنوان مهم‌ترین علل بروز پدیده وارونگی افکار عمومی را از دیگر مواردی برشمرد که نقش داشته اند.

این مدرس دانشگاه همچنین در بعد مدیریتی، احساس عدم صداقت در میان مدیران، اختلال و تزلزل در اعتماد عمومی نسبت به کارگزاران و خلف وعده‌هایی که مدیران انجام می‌دهند، دوگانگی در حرف و عمل مسئولان، ضعف مربوط به مشکلات ناشی از خاصیت بوم رنگی پیام، ضعف ناشی از جریان پیام‌های جعلی و غیردقیق و ضعف عملکرد مدیران و سیاست گذاری‌های غلط در موضوعات مختلف را مواردی برشمرد که در ظهور پدیده وارونگی افکار عمومی نقش داشته اند.

به اعتقاد وی ظرفیت‌های فضای مجازی و اثراتی که بر افکار عمومی ایجاد می‌کند و همچنین قدرت و نقش رسانه‌های بیگانه و معاند هم می‌تواند یکی دیگر از بروز علت‌های پدیده وارونگی افکار عمومی تشخیص داده شود.

خلجی در ادامه در بحث عوامل مداخله گر در بروز پدیده وارونگی افکار عمومی با اشاره به نقش ساختار توضیح داد: احساس عدم تاثیرگذاری در تصمیمات ملی، دخالت ظرفیت‌های اقناعی در فرایند اثرگذاری پیام، نقش عواطف و احساسات، نقش سواد رسانه‌ای و نقش بستر‌های اقتصادی و فرهنگی، عنصر شفافیت، بستر‌های اجتماعی و تجربه‌های ذهنی از سوی مخاطبان می‌تواند به عنوان عوامل مداخله گر در بروز وارونگی افکار عمومی تاثیرگذار باشد.

وی همچنین مواردی از جمله، نارضایتی اجتماعی به دلیل فقدان مسیر‌های مناسب برای ابراز ناراحتی و انتقاد، بی صداقتی مدیران، ویژگی‌های مربوط به حافظه‌ی اجتماعی، عدم روایی و رسایی و صمیمیت در پیام ارسالی، تعدد منابع پیام و نقش انگاره‌های ذهنی جامعه را به عنوان زمینه‌های بروز وارونگی افکار عمومی برشمرد.

این مدرس دانشگاه درباره پیامد‌های وارونگی افکار عمومی در ابعاد ارتباطی، اجتماعی، سیاسی، مدیریتی، ادراکی و امنیتی نیز به مواردی از جمله اتخاذ رویکرد واکنشی از سوی افکار عمومی در برابر وقایع و رویدادها، کاهش سرمایه اجتماعی و رفتار معکوس افکار عمومی بر خلاف انتظار تصمیم گیران، اختلال در قدرت تصمیم گیری در مقابله با مسائل مختلف اجتماعی، تنزل اعتماد اجتماعی، تضعیف جایگاه و اثر رسانه و از دست رفتن نفوذ و مرجعیت رسانه‌های رسمی و حاکم شدن فضای یأس و ناامیدی و از بین رفتن فرصت‌ها و جایگزینی تهدید‌ها اشاره کرد که در کتاب وارونگی افکار عمومی این موارد احصاء شده است.

خلجی در این نشست در بخش پایانی سخنانش به موضوع استراتژی‌های مقابله با وارونگی افکار عمومی پرداخت و گفت: در بعد مدیریتی صداقت با مردم از سوی مدیران، شفافیت و رفع ابهام، ارتقاء کارایی و اثربخشی و اصلاح رفتارها، تضعیف زمینه‌های بروز رخدادها، از بعد ارتباطی ضرورت اقناع کنندگی تصمیمات، اطلاع رسانی به هنگام، عدم ارسال پیام‌های متناقض و متعارض، توجه به ابزار‌های ارتباطی نوین و فناوری‌های جدید، تقویت مرجعیت رسانه و پر کردن شکاف بین رسانه و جامعه، در بعد دولتی ضرورت توجه به نقش مردم در اداره امورجامعه، اصلاح ضعف‌ها و از بین بردن شکاف اجتماعی، بحث قانون مداری، پاسخگویی مدیران و پرهیز از رفتار‌های جانب دارانه در موضوعات به عنوان مهم‌ترین استراتژی در زمینه مقابله با وارونگی افکار عمومی در بعد حکومتی و دولتی عنوان شده است. همچنین در بعد اجتماعی، تقویت منزلت اجتماعی، احساس مشارکت در سرنوشت عمومی، ضرورت شناخت دقیق مختصات و نیاز‌های مخاطبان، استفاده از تجربه‌های گذشته و ضرورت اجماع سازی اجتماعی به عنوان مهم‌ترین استراتژی‌ها قرار گرفت.

بیشتر بخوانید: شبکه های اجتماعی با ریسک بالای ابتلا به افسردگی مرتبط هستند

سید نظام الدین موسوی ـ نماینده مجلس ـ و اکبر نصراللهی ـ رییس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی ـ از دیگر سخنرانان این نشست تخصصی بودند.

نظام الدین موسوی در ادامه این نشست با بیان اینکه موضوع وارونگی افکار عمومی موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است، اظهار کرد: یکی از مشکلاتی که ما در حوزه‌های آکادمیک و دانشگاهی داریم این است که پژوهش‌ها عموما ناظر به مسائل روز و مسائل کاربردی نیست. وارونگی افکار عمومی و بررسی آن مسئله‌ای نیست که صرفا یک بحث تئوریک یا نظریه باشد. همین امروز جامعه‌ی ما با این پدیده و مسئله مواجه است و باید برای آن فکری کرد.

وی ادامه داد: افکار عمومی با اقناع ارتباط وثیق و مستقیمی دارد و اقناع همراه با رضایت است. اقناع صرفا بحث عقلانی نیست که صرفا بگوییم افکار عمومی اقناع می‌شود. مستند و عقلایی هست، اما این اقناع باید قلبی هم باشد. نهایتِ هر پیامی اقناع است و در دل آن رضایتی وجود دارد؛ بنابراین آن رضایت عامه‌ای که در مفاهیم دینی ما وجود دارد به نوعی همین افکار عمومی است. وقتی افکار عمومی نسبت به موضوعی رضایت دارد شما از نظر حاکمیتی می‌توانید کار را انجام دهید و اقدام کنید.

این نماینده مجلس با اشاره به موضوع وارونگی افکار عمومی یادآور شد: امیدوارم کسانی که متولی این امور هستند و سیاست گذار و تصمیم ساز در ارتباط با مسئله، فکری کنند. چون افکار عمومی ارتباط وثیقی با سرمایه اجتماعی دارد. برخی فکر می‌کنند این سرمایه اجتماعی که عنوان می‌شود یعنی سرمایه اجتماعی حاکمیت و نظام. بخشی از این سرمایه اجتماعی مربوط به خود دولت کشور به معنای کلانش و در واقع به معنای نظام اجتماعی حاکم در آن است. ما امروز در دنیا در مسائل امور انسانی و علوم اجتماعی با مقوله‌ای به نام فروپاشی نظام اجتماعی روبه رو هستیم و دیگر مسئله حاکمیت و نظام سیاسی و این‌ها مطرح نیست، بلکه فروپاشی اجتماعی مساله است. گاهی افکار عمومی به سمتی می‌رود که آن وقت دیگر این تقابل، فقط تقابل افکار عمومی با حاکمیت و نظام سیاسی و دولت خاص نیست، بلکه دچار آنومی اجتماعی می‌شویم.

مدیرعامل اسبق خبرگزاری فارس، در ادامه درباره موضوع بحران آب عنوان کرد: درباره بحران آب که مساله‌ای سیاسی نیست، به دلیل اینکه اقناع صورت نگرفته، مسئله شده است. ناکارآمدی‌ای وجود داشته که تبدیل به عدم اقناع شده، عدم شفافیت و یک جا‌هایی تحریف پیام همه منجر به مسئله اجتماعی شده است. بین استان‌ها اختلاف افتاده، بین قومیت‌ها اختلاف افتاده. رسانه‌های ما و تصمیم سازان ما نتوانستند افکار عمومی را به نوعی اقناع کنند، در چنین شرایطی فقط نظام سیاسی و حاکمیت سیاسی نیست که ضربه می‌خورد بلکه نظام اجتماعی، سازمان اجتماعی و سرمایه‌های اجتماعی ما هم دچار مشکل می‌شوند.

موسوی با تاکید بر نقش رسانه‌های رسمی در اقناع اجتماعی، اظهار کرد: امروزه شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی چالش اساسی برای رسانه‌های رسمی ایجاد کرد که فقط مربوط به ما نیست در دنیا هم همین است. شبکه‌های اجتماعی سرعت انتقال پیام‌های متفاوت و متکثر را فراهم کردند و به نوعی مخاطب در برابر پیام‌های متضاد و متفاوت قرار می‌گیرد. اینگونه نیست که ما یک سویه جهت دهی کنیم. منتهی منابع رسمی رسمیت دارند و اگر نتوانند خود را با شرایط روز وفق بدهند چه در حوزه تجهیزات، چه در حوزه زیرساخت و چه در حوزه پردازش و قالب خبر و چه در حوزه محتوای خبر خیلی عقب می‌مانیم. قبلا می‌گفتیم خارجی‌ها و بیرونی‌ها ما را از دریچه دوربین رسانه‌های غربی می‌بینند، الان در داخل کشور هم همین است. بحث ماهواره‌ها و شبکه‌های اجتماعی را با بگیر و ببند و فیلتر و توقیف نمی‌شود حل و فصل کرد؛ چرا که هر روز با پدیده و پلتفرم جدیدی مواجهیم. نمی‌خواهم بگویم کنترل نکنیم یا ورود پیدا نکنیم، این‌ها را هم باید مدیریت کرد. اما مسئله اصلی بحث اثباتی و ایجابی ماجراست.

اکبر نصرالهی: مسئولان و رسانه‌های رسمی مهمترین مقصران وارونگی افکار عمومی هستند

رییس دانشکده ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی گفت: رسانه‌های غربی با تمام توان در تلاش برای از بین بردن اعتماد مردم هستند و مسئولان و رسانه‌های رسمی با نداشتن پیوست رسانه‌ای و روایت اول مقصران اصلی تعرض رسانه‌های غیرمسئول، بی اعتمادی مردم و پدیده وارونگی افکار عمومی هستند.

دکتر نصرالهی در مجموعه نشست‌های دوشنبه‌های سوهانک با موضوع وارونگی افکار عمومی که با حضور دکتر سپهر خلجی و سید نظام موسوی سخنگوی مجلس شورای اسلامی برگزار شد، گفت: آرایش رسانه ای، بازیگران، نوع و قواعد بازی تغییر کرده و تاکتیک‌های رسانه‌ها و نوع مدیریت افکار عمومی هم بسیار پیچیده و متکثر شده است و با پدیده‌های چندلایه، مستمر و متکثر سروکار داریم. هرکس در این عرصه بتواند افکار عمومی را زودتر و بهتر مدیریت و هدایت کند پیروز است.

وی با طرح این پرسش که وارونگی افکار عمومی خوب است یا بد؟ افزود: خوب و بد بودن وارونگی افکار عمومی به موضع و نسبت مخاطبان و کاربران با فرستندگان پیام وابسته است؛ بنابراین وارونگی افکار عمومی ایرانیان هدف منتقدان و کنشگران رسانه‌ای و سیاسی معارض، منتقد و مخالف و در دستور کار آن‌ها است، اما برای رسانه‌های حاکم و همسو بسیار مضر و مخرب است و می‌تواند جلوی اجرای برنامه‌های کشور را بگیرد یا آن را با تاخیر مواجه کند.

رییس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی بیان با تشریح علل وارونگی افکار عمومی خاطرنشان کرد: مهمترین علت وارونگی افکار عمومی، تغییر در آرایش رسانه ای، پدیده ارتباط جمعی شخصی و خروج کنشگری از انحصار کنشگران رسمی و حاکمیتی است.

نویسنده کتاب مدیریت پوشش اخبار بحران در رسانه‌های حرفه‌ای همچنین سواد رسانه‌ای ناکافی مسوولان، رسانه‌ها و روابط عمومی ها، تاخیر در اقدام و تعجیل در استارت، نداشتن پیوست رسانه‌ای و روایت اول، شکاف در دربانی، تعارض در گفتار و کردار و بی اعتمادی را از دیگر عوامل مهم در وارونگی افکار عمومی است.

رییس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه با اشاره به موضوعات و بحران‌های چند سال اخیر و تلاش رسانه‌های غربی برای از بین بردن اعتماد مردم گفت: کشور در بسیاری از مخاطرات و موضوعات راهبردی و مهم ملی از جمله بازار ارز، بورس، سند جامع همکاری‌های ایران و چین، ترور شهید فخری زاده، طرح صیانت، تنش‌های آبی با پدیده وارونگی افکار عمومی مواجه شده است.

نصراللهی گفت: سند همکاری‌های جامع ایران و چین که از پنج سال قبل مطرح بود در هفت فروردین ۱۴۰۰ سند امضا شده، اما با وجود پنج سال فرصت به علت نداشتن پیوست رسانه‌ای و تاخیر در اطلاع رسانی افکار عمومی با سونامی هشتک‌هایی مثل فروش کیش ممنوع و ترکمنچای چینی روبرو شده است و هنوز هم این ابهامات رفع نشده است.

همچنین در موضوع ترور شهید فخری زاده که روز گذشته سالگرد این شهید عزیز بود، حادثه در ساعت ۱۴ و ۳۰ دقیقه اتفاق افتاد، اما اولین فیلم‌ها در ساعت ۲۲ و خبر با حدود دو ساعت تاخیر از صداوسیما و خبرگزاری ایرنا منتشر شده است.

رییس دانشکده ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی گفت: در موضوع قتل رومینا نیز، رسانه‌های رسمی خبر را با چهار روز تاخیر و طرح ابهامات مختلف در این موضوع عاطفی در پنج خرداد ماه منتشر کرده اند؛ بنابراین زمانی که مسئولان مانع اطلاع رسانی می‌شوند و رسانه‌های رسمی روایت اول ندارند، بروز پدیده وارونگی افکار عمومی امری بدیهی و گریزناپذیر است.

نصرالهی بیان کرد: مسوولان به ویژه مسوولان رسانه‌ای و فرهنگی مهمترین مقصران وارونگی افکار عمومی هستند، زیرا به دلیل باور نداشتن به نقش رسانه‌ها و فقدان یا سواد رسانه‌ای ناکافی در تمام موضوعات راهبردی و بحران‌ها کشور را با این معضل مواجه کرده اند.

رییس دانشکده ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی گفت: تنزل سرمایه اجتماعی، شکست استراتژی بازدارندگی، فرصت سازی برای رسانه‌های رقیب و دشمن، شکست طرح‌های کلان و تغییر در اجرای آنان، از دست دادن مرجعیت رسانه ای، تنگ‌تر شدن محاصره تبلیغاتی، تسلط جریان تحریف و مخاطب گریزی پیامد‌های وارونگی افکار عمومی است.

او سپس با طرح این سوال که چه باید کرد، افزود: یکی از مهمترین راهبرد‌های مقابله با پدیده وارونگی افکار عمومی، بازسازی در ساختار‌ها قوانین، نیروی انسانی، محتوا و رویکرد‌ها است؛ راهبرد بازسازی بر خلاف اظهارات برخی ار رسانه ها، فردی نیست بلکه باید در تعامل با دستگاه‌ها و بخش‌های دیگر انجام شود.

رییس دانشکده ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی خاطرنشان کرد: روایت اول و پیش دستی، واقع نمایی و بازدارندگی از دیگر راهبرد‌های مهم مقابله با پدیده وارونگی اطلاعات است؛ اگر اخبار مورد نیاز مردم به موقع و درست و صادقانه اطلاع رسانی شود مخاطبا ن در قبال پیام دریافتی واکنش منفی و معکوس نخواهند داشت و جلوی تعرض رسانه‌های غیرمسئول و غربی به افکار گرفته می‌شود.

نصرالهی استفاده به موقع و حداکثری از ظرفیت همه رسانه‌ها به ویژه شبکه‌های اجتماعی را با توجه به سهم و وزن شان در سبد مصرف رسانه‌ای مردم از دیگر راهکار‌های مقابله با وارونگی افکار عمومی اعلام کرد و گفت: تعلل و تردید در اینکه شبکه‌های اجتماعی را بپذیریم یا نپذیریم، عامل بسیار مهمی در وارونگی افکار عمومی بوده است.

رییس دانشکده ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی در پایان با اشاره به سخنان مقام معظم رهبری در مورد محاصره تبلیغاتی، جریان تحریف، افزایش تحرکات تبلیغاتی دشمن و ضروت جهاد تبیین گفت: تحرکات تبلیغاتی دشمن و تلاش آن‌ها برای اثرگذاری بر افکار عمومی غیرطبیعی نیست؛ آنچه غیرطبیعی است ندانستن و اقدام جدی نکردن برای خروج از محاصره تبلیغاتی و تحقق راهبرد بازدارندگی است؛ بنابرین آگاه شدن و آگاه کردن برای مدیریت درست افکار عمومی ضروری است.

بر اساس این گزارش، در نشست‌های تخصصی دوشنبه‌های سوهانک که به همت دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطا ت دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و با حضور دانشجویان، استادان و محققان برگزار می‌شود، هر هفته یکی از موضوعات مهم روز بررسی و نقد و راهکار ارائه می‌شود.