تحلیل عمقی شازده حمام در کتاب روایت گذار از سنت به مدرنیته

جامعه ۲۴- دکتر مهدی محسنیان راد در مقدمه کتاب تحلیل محتوای عمقی شازده حمام نوشته است: کتاب حاضر حاصل جست و جوی نظام‌مند و متکی بر جدیدترین روش تحلیل محتوا بر روی مضامین سنت و مدرنیته در مجلدات اول تا سوم کتاب رمان گونه، اما مستند شازده حمام است. کتاب حاضر از این جهت اهمیت خاصی دارد که وقتی نویسنده شازده حمام سال‌های کودکی مصیبت بارش را می‌گذراند، حدود ۲۰ نشریه در استان یزد منتشر میشد، اما اگر محتوای آن‌ها را جست و جو کنید، در هیچ یک از آن‌ها نمی‌توانید آنچه را که دکتر پاپلی یزدی در کتاب شازده حمام با جزئیات توضیح داده، بیابید.

مرضیه نگهبان مروی در مقدمه نوشته است: جلد کتاب و آن مردی که روی کتاب بود، توجهم را جلب کرد؛ یک زمینه سفید و مردی با جیب‌های خالی که داشت می‌رفت و ما پشت سرش بودیم و آن پروانه نزدیک به سرش. آن موقع، هیچ تصوری از این طرح نداشتم؛ اما امروز می‌گویم آن مرد دکتر پاپلی است که با جیب خالی حرکت کرد، در فضایی که امکانات خاصی نداشت، اما فکر زیبایی داشت و همواره امیدوار بود.

کتاب روایت گذار از سنت به مدرنیته (تحلیل محتوای عمقی شازده حمام) مبتنی بر روشی است که پرسش‌های تحقیق را به دو شکل روایتی و عددی ارائه می‌کند. در این پژوهش نویسنده مضامین کتاب را در بیست و چهار دسته تقسیم بندی کرده است: دیدگاه‌های سیاسی، آموزش و پرورش، اعتراض، مدرنیته، دانشگاه، درباره نویسنده، فرهنگ، اعتقادات دینی، تعصبات، سنت، جوامع در حال گذار، اهمیت سفر و مهاجرت، فقر، وضعیت زنان، وضعیت کودکان، فضائل اخلاقی، رذائل اخلاقی، طبقات اجتماعی، اهمیت پول، درباره یزد و یزدی ها، جامعه عشایری، درباره کردها، همزیستی مسالمت آمیز و تعریف اصطلاحات.

در سخن پایانی این کتاب آمده است: شازده حمام بیش از هر چیز به توصیف یک جامعه سنتی پرداخته است. جامعه‌ای که به دلیل درآمد نفتی می‌تواند در مسیر مدرنیته قرار گیرد و این جریان منجر به شرایطی خاص در جامعه می‌شود که پیامد‌هایی مثل تاخر فرهنگی را به دنبال خواهد داشت.

این کتاب پس از سنت به ویژگی‌های مردم و جوامع در حال گذار پرداخته که گاه با چاشنی طنز این تأخر فرهنگی را بزرگنمایی کرده است. مدرنیته نیز در این روایت جایگاه پررنگی دارد، اما ازنظر نویسنده شرایط مدرنیته واقعی را ندارد و خود نویسنده در متن از عبارت «شبه مدرن» استفاده کرده است؛ برای همین است که سوگیری نویسنده به مضمون مدرنیته منفی است.

دانشگاه در کتاب شازده حمام بالاترین سهم از مضامین ظنز گونه نویسنده را به خود اختصاص داده است و این نه به معنای مضحک بودن دانشگاه که نشان دهنده شدت انتقادات پاپلی از دانشگاه است چراکه نمادی از ابزار نو و افکار کهنه است.

بیشتر بخوانید: مردم دنیا کدام کتاب‌ها را بیشتر خوانده‌اند؟

ازآن‌جاکه اثر موردپژوهش در نوع ادبی خاطره‌نویسی طبقه‌بندی می¬¬شود طبیعی است که نویسنده این اثر را به صحنه‌ای برای توصیف خود و خلقیات و حوادث مربوط به خود تبدیل کند. پرداختن به خود از پررنگ‌ترین مضامین کتاب است به‌گونه‌ای که به کمک ماده اولیه‌ای که تحلیل محتوا فراهم می‌کند می‌توان به تحلیل شخصیت نویسنده اثر پرداخت. یکی از موارد قابل بحث این‌است که چرا نویسنده برای کتابش از خاطراتی استفاده کرده است که خود در آن حضور ندارد؛ به نظر نگارنده این عمل علاوه بر این‌که در تحلیل شخصیت او مؤثر است می‌تواند به علت هدف متعالی از سوی نویسنده باشد که می‌خواسته در خلال بیان خاطرات شخصی خود با چینشی هدفمند از خاطرات تلخ و شیرین و به‌صورت یک‌درمیان بشارت و بیمی برای مخاطب خود فراهم سازد تا از خاطره گویی به هدف پند دهی برسد؛ به‌گونه‌ای که نگارنده معتقد است آن دسته از خاطرات که به‌صورت نقل از دیگری در روایت بیان‌شده هدف ویژه پند دهی داشته است. دادن روح امید به مخاطب یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب است.

پاپلی معلم است و در کتابش هم درس می‌دهد؛ درس زندگی. به گمانم سراغ هر خاطره‌ای رفته است تا آن درسی را که می‌خواهد، به مخاطبش یاد بدهد.

پاپلی در بیان کتابش، خود نیز سنتی است و نمی‌شود توجه او به عقوبت افراد خیر و شر خاطراتش را نادیده گرفت. ته روایت‌های او بسته است، او خود نتایج مد نظرش را می‌گیرد و قرار نیست خواننده را در انبوهی از افکار رها کند.

نویسنده خود به اکثر مضامین با دید انتقادی می‌نگرد به‌طوری‌که جهت‌گیری نویسنده در اکثر گزاره‌ها منفی بود، اما به یمن زبان شیرین و گاه آمیخته به طنز نویسنده مخاطب تلخی کار را چندان حس نمی‌کند و به‌مثابه قهوه‌ای تلخ و مطبوع با اشتیاق در روح و جان می‌ریزد و با اثر ارتباط خوب و مؤثری برقرار می‌کند آن‌گونه که گویی درد آدم‌های داستان دردی است که او در حافظه تاریخی‌اش دارد.

مؤثر بودن کتاب حاضر در تلفیق ادبیات با جغرافیا به یمن ورود اطلاعات دقیق جغرافیایی در ژانر خاطره‌نویسی نکته قابل‌توجهی است به‌گونه‌ای که خود این کتاب درزمینه مطالعات جغرافیایی و شناخت شهر یزد قابل‌توجه است؛ علاوه بر آن اطلاعات مردم شناسانه جالبی را هم دربردارد و پس از مطالعه این کتاب خیلی از خلقیات یزدی‌ها و حتی کرد‌ها را به روشنی درمی یابیم؛ و آخر اینکه اهمیت شازده حمام برای پژوهشگران تاریخی قابل‌چشم‌پوشی نیست چراکه همواره تاریخ‌نویس در بیان حقایق در تنگناست، اما یک خاطره‌نویس با آزادی عمل بیش‌تر، اطلاعات درست‌تر و ذی‌قیمتی ارائه می‌کند.