واکاوی ابعاد پنهان خشکسالی مرکز کشور

جامعه ۲۴ - بحران خشکسالی و کمبود آب در ماه‌های اخیر با مخابره تصویر سد‌های بدون آب کشور مورد توجه افکار عمومی قرار گرفته است. کمتر کسی پیدا می‌شود که پیگیر اخبار خشکسالی در حوضه آبریز زاینده رود باشد، اما تصویر یا آماری از سد زاینده رود نداشته باشد.

نکته قابل توجه در مسئله خشکسالی معطوف به آن است که ابعاد واقعی کمبود آب و خشکسالی در کشور تنها با نگاه به ذخیره اندک سد‌های کشور میسر نبوده و برای درک واقعی از بحران آب باید سری به اعماق زمین بزنیم.

بر اساس برآورد‌های صورت گرفته در سال آبی گذشته بیشتر از ۶۵ درصد از آب مصرفی در همه بخش‌های کشاورزی، صنایع و شرب از منابع آب‌های زیرزمینی تامین شده و تنها ۳۵ درصد از آب مورد استفاده کشور از محل آب‌های سطحی و سد‌های کشور تامین می‌شود.

توجه این آمار بیانگر آن است که کمبود آب مشاهده شده در سد‌ها و رودخانه‌های کشور در بهترین حالت تنها ۳۵ درصد از بحران آب در کشور هستند و بیش از ۶۵ درصد دیگر از ابعاد بحران آب در ایران باید در زیر زمین جستجو شود.

درک ابعاد بحران آب در منابع زیرزمینی با چشم قابل تشخیص نیست، اما استفاده از آزمایشات و گریزی به علم هیدروژئولوژی می‌تواند دید مشخصی از این مسئله به ما بدهد.

*افت سطح آب زیرزمینی در حوضه آبریز زاینده رود بیشتر از ارتفاع منارجنبان

در همین راستا بنابر به روز‌ترین آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران در حوضه آبریز زاینده رود، به طور متوسط در سال آبی ۱۳۶۰-۱۳۶۱ اگر در سطح حوضه آبریز زاینده رود چاه به عمق ۳.۷ متر حفر می‌شد، می‌توانستید به آب رسیده و از این مایع حیات استفاده کنید. به بیان علمی‌تر، سطح آب در آب‌خوان‌های زیرزمینی مستقر حوضه آبریز زاینده رود در ۳۹ سال گذشته به طور متوسط تنها ۳.۷ متر از سطح زمین فاصله داشته است.

تداوم روند برداشت آب بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در طول این ۳۹ سال از سال ۱۳۶۰ تا کنون سبب شده تا برای رسیدن به آب در حوضه آبریز زاینده رود، چاهی به عمق حداقل ۲۱.۹ متر مورد نیاز باشد. به عبارت دیگر، سطح ایستابی آب‌خوان‌های حوزه آبریز زاینده رود مطابق به روزترین آمار موجود در این سال‌ها نزدیک به ۱۸.۲ پایین رفته و حجم قابل توجهی از ظرفیت ذخیره آب در این خاک مناطق مذکور تخریب شده است.

برای درک صحیح از ابعاد افت سطح آب‌های زیرزمینی در حوضه آبریز زاینده رود، بهتر است بدانیم، ارتفاع اثر تاریخی منارجنبان در اصفهان نزدیک به ۱۷.۵ متر است و در طول ۳۹ سال گذشته سطح آب در سفره‌های آب زیرزمینی حوضه آبریز زاینده رود نزدیک به یک متر بیشتر از کل ارتفاع منارجنبان پایین رفته است.

*ناترازی منابع آب زیرزمینی زاینده رود در ۳۹ سال گذشته ۲۵۰ برابر شده است

علاوه بر میزان افت تراز آب زیرزمینی، استناد به آمار تغییرات تجمعی حجم آب سفره‌های زیرزمینی حوضه آبریز زاینده رود می‌تواند ابعاد بحران در این منطقه را نمایان کند. در همین راستا بر اساس اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب ایران، در سال آبی ۱۳۶۰-۱۳۶۱، سفره‌های آب زیرزمینی مستقر در حوضه آبریز زاینده رود تنها ۳۳ میلیون متر مکعب ناترازی داشته است.

در طول ۳۹ سال گذشته و بنابر آخرین آمار موجود حجم آب موجود در آب‌خوان‌های حوضه آبریز زاینده رود با افت بی‌سابقه مواجه شده است و ۸ میلیارد و ۲۷۰ میلیون متر مکعب کسری آب را به ثبت رسانده است. به استناد این آمار میزان ناترازی آب در منابع زیرزمینی حوضه آبریز زاینده رود در طول ۳۹ سال گذشته بیشتر از ۲۵۰ برابر شده است.

*منابع ذخیره آب زیرزمینی در اثر خشکسالی از بین می‌روند

توجه به آمار بحران آب در زیرزمین این مسئله را روشن می‌کند که ابعاد خشکسالی در منابع زیرزمینی بسیار فراتر از منابع آب‌های سطحی است و بی‌توجهی به این منابع می‌تواند مسئله بحران آب مرکز کشور را بسیار پیچیده‌تر از گذشته کند.

یکی از دلایل پیچیدگی بحران آب در زیر زمین نسبت به منابع سطحی آن است که شرایط بارندگی در یک سال خشکسالی می‌تواند منابع آب سطحی را تقویت کرده و حتی از میزان گذشته نیز بهتر کند، اما بهبود شرایط بارش پس از یک دوره خشکسالی لزوما به معنای افزایش میزان آب‌های زیرزمینی نیست.

بیشتر بخوانید:  کم‌آبی بام ایران در آستانه زمستان!/تصاویر

علت این مسئله به ساختار ذخیره آب در زیر زمین باز می‌گردد، جایی‌که حفرات ریز و درشت در اعماق سنگ و خاک امکان ذخیره آب را ایجاد می‌کند. بر این مبنا در شرایطی که زمینه خشکسالی برای سال‌های طولانی ایجاد شده و سطح آب زیرزمینی افت کند، تنش موجود در پیکره خاک و همچنین بار‌های سطحی زمینه تخریب این حفرات را فراهم کرده و به اصطلاح رایج زمین نشست پیدا می‌کند. در ادامه این فرآیند مخرب، خاک نشست کرده دیگر امکان ذخیره آب را از دست داده و یک سال پر بارش دیگر نمی‌تواند این منابع آب را احیا نماید.

بر این اساس به استناد مقاله منتشر شده در فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، میزان فرونشست ثبت شده در دشت مهیار به عنوان یکی از دشت‌های پایین دست حوضه آبریز زاینده رود، در هر سال معادل ۱۸ سانتی متر برآورد می‌شود.

در طول ۳۹ سال گذشته روند نزولی کاهش میزان آب ذخیره شده در منابع زیرزمینی تنها در ۴ مقطع در ۱۱ سال روند صعودی به خود گرفته است و در بهترین حالت سال آبی ۱۳۷۱-۱۳۷۲ نسبت به سال آبی ۱۳۷۰-۱۳۷۱ با افزایش ۱.۱ متری مواجه شده است.

در سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۸ نیز با وجود اینکه میزان بارندگی بی‌سابقه در طول ۵۰ سال اخیر اتفاق افتاد، اما سطح آب‌های زیرزمینی تنها ۱ متر اضافه شده و میزان ناترازی نیز فقط به اندازه ۶۶۷ میلیون متر مکعب اضافه شد. با توجه به موارد ذکر شده طبیعتا برداشت آب از منابع زیرزمینی باید با وسواس بسیار بیشتری از منابع آب سطحی همراه شود.

*استقرار حکمرانی موثر آب زیرزمینی از نان شب واجب‌تر است

با وجود اهمیت بسیار منابع آب‌زیرزمینی در کشور، مدیریت منابع آب در ایران هیچ زیرساخت و سازوکاری برای استفاده بهینه از این منابع برنامه‌ریزی نکرده است. به عبارت دیگر حکمرانی موثر آب زیرزمینی به معنای استقرار یک تعامل سازنده و تعادلی میان متقاضیان یا مشترکین دولت در کشور وجود نداشته و خلاء آن به وضوح در این زمینه حس می‌شود.

ابتدایی‌ترین موارد مرتبط با ثبت دقیق میزان برداشت آب زیرزمینی در کشور وجود ندارد و تاسیسات شخصی غیرمجاز برداشت آب زیرزمینی در سراسر ایران سبب شده تا هیچ برآورد نسبتا دقیقی از الفبای مدیریت منابع آب زیرزمینی یعنی آمار برداشت آب وجود نداشته باشد.

با توجه به شرایط موجود استقرار نظام حکمرانی موثر آب زیرزمینی در کشور در شرایط بحران آب از نان شب واجب‌تر بوده و اولویت حل این مسئله باید به این موضوع گره بخورد. در همین رابطه، علیرضا الماسوندی، کارشناس ارشد مسائل آب در کشور معتقد است: «اولویت دولت باید این باشد که یک حکمرانی موثری در ارتباط با آب زیرزمینی برقرار و بابت این موضوع سرمایه‌گذاری کند.»

در همین رابطه مسیر اصلاح قوانین موجود در این حوزه با اولویت مسائل بودجه‌ای برای هدایت اعتبار به سمت زیرساخت‌های مدیریت منابع آب زیرزمینی باید در دستور کار قرار گیرد. گام بعدی برای استقرار نظام حکمرانی موثر آب، استقرار سازوکار آمایش دقیق ورودی و خروجی سفره‌های آب زیرزمینی در سطح کشور است. گام سوم در این حوزه به ارائه برنامه سالانه برای استفاده از هر آب‌خوان است.

بدون شک توجه نکردن به استقرار نظام حکمرانی موثر آب زیرزمینی مسئله بحران آب مرکز کشور پیچیده‌تر کرده و راهکار‌های مُسکن در این بخش نه تنها در حل مسئله تاثیر گذار نیست بلکه می‌تواند بحران آب را به فرابحران بدل کند.