مشاوران مدارس در دوران کرونا چه کردند؟

جامعه ۲۴-همه‌گیری ویروس کرونا، تعطیلی اجباری آموزش‌ها و سوق یافتن مدارس به سمت آموزش غیر حضوری، در اواخر سال گذشته و تداوم آن در سال تحصیلی جاری، به مجموعه نظام آموزشی و در کنار آن معلمان و دانش‌آموزان، شوک وارد کرد.
 در روزهای کرونایی چالش‌های پیش روی دانش آموزان کم نیست؛ از خود کرونا و آسیب‌هایش گرفته تا آموزش مجازی، دوری از همسالان و بحران‌های کودکی و نوجوانی؛ در این میان جای خالی مراقبت جدی از روان آنها، بیش از گذشته خود را نشان داده است.

بیش از یک سال و نیم از روزهایی که کرونا تمام ساختار تعلیم و تربیت را متأثر کرد می‌گذرد، با این حال هنوز آموزش و پرورش به صورت جدی به موضوع رفع چالش‌های تربیتی و آسیب‌های دانش آموزی در دوران کرونا ورود نکرده است و با وجود آنکه در آموزش و پرورش دفتری برای مشاوره و آسیب‌های اجتماعی وجود دارد ولی خروجی آن مشخص نیست.

بیشتر بخوانید: تجمع برخی از معلمان در شهر‌های مختلف کشور / فیلم

به همین علت است که مشاوران مدارس خود از بلاتکلیفی‌ها و دسترسی نداشتن‌شان به دانش‌آموزان گلایه دارند و در خصوص شدت گرفتن مشکلات روحی و آسیب‌های دوران کودکی و نوجوانی هشدار می‌دهند. کرونا چالشی جدی را در خصوص بحث مشاوره و رسیدگی به آسیب‌ها در سطح دانش‌آموزی به رخ کشیده است. این آسیب را چه از منظر تحلیلی نگاه کنیم و چه سایر آسیب‌ها، مشخص می کند که نقش و جایگاه مشاوران در آموزش و پرورش به یک بازتعریف اساسی نیاز دارد.

اسماعیل ارباب، کارشناس علوم تربیتی و مجتبی دهدار، دانشجوی دکترای علوم تربیتی در شماره ۵۹ مجله «رشد مشاور مدرسه» در این باره نوشته‌اند: به طور کلی در این دوران شاهد کاهش سلامت روان افراد به خصوص قشر پرتحرک جامعه و محصلان هستیم. برای مثال، بعضی از دانش‌آموزان در نتیجه بیماری کرونا و قرنطینه، برخی مشکلات روان‌شناختی مانند اضطراب، افسردگی استرس پس از آسیب، ناکامی، ترس، خشم، احساس تنهایی و بی‌حوصلگی را تجربه کردند.

دانش‌آموزان در بعد فردی، با مشکلاتی مانند مشکل در ارتباط با اعضای خانواده، محدودیت ارتباطی با دوستان و معلمان، حمایت‌های اجتماعی ناکافی و کاهش درآمد خانواده و در بعد آموزشی با مشکلاتی مانند حضور شناختی و اجتماعی ضعیف در فرایند آموزش برخط (آنلاین)، افزایش بارشناختی، ضعف انگیزه دشواری‌های مدیریت زمان و نگرانی از ارزشیابی مواجه شده‌اند.

بر این اساس و طبق تحقیقات به عمل آمده، یکی از پیامدهای مهم و مثبت بحران موجود این است که دیگر نمی‌توان به سادگی از موضوع سلامت روان دانش‌آموزان در نظام آموزشی چشم پوشید زیرا اگر در سنین پایین به مسائل سلامت روان کودکان توجه کافی نشود، این مسائل به سایر دوره‌های زندگی آنها تسری و تعمیم می‌یابد و سرمایه انسانی جامعه را در آینده با چالشی بزرگ مواجه خواهند کرد.

تمامی این عوامل و یافته‌ها، ضرورت و اهمیت کار مشاوره و وجود گروه‌های مشاوران را در مدرسه‌ها نشان می‌دهد. بحران همه‌گیری بیماری کرونا باراندیشی و بازآرایی خدمات سلامت روان در وزارت آموزش‌وپرورش را بیش از پیش به یک اولویت اساسی و ضرورت ملی تبدیل کرده است.

چالش‌های مشاوره در دوران کرونا

دانش‌آموزان برای مقابله با استرس‌های ناشی از ناهماهنگی میان روش آموزش مجازی و شرایط قرنطینه و دیگر مشکلات روان شناختی به خدمات مشاوره‌ای نیازمندند، اما آیا نظام آموزشی و مشاوره‌ای موجود توان پاسخگویی به این حجم از مشکلات تحصیلی، عاطفی و روانی دانش‌آموزان را داشته است یا خیر؟ چه گروه‌هایی در رفع این چالش‌ها و معضلات دخیل هستند؟ برای پاسخ به چنین پرسش‌هایی بررسی ابعاد گسترده عامل‌های مؤثر در این موضوع ضروری است. به طور کلی سه عامل خانواده، دانش‌آموز و مشاور که هر کدام در رأس سه ضلعی چالش‌های موجود قرار دارند، باید به طور گسترده مورد بررسی قرار گیرند.

چالش‌های مشاوران از منظر امور تحصیلی: مواردی نظیر کاهش تعامل مشاور و دانش‌آموز، افزایش درگیری شغلی و کاری مشاوران و مدیران مدرسه‌ها در شرایط فعلی، کمبود اطلاعات برخی مشاوران از اصول آموزش‌های برخط و نحوه تعامل و ارتباط موثر در فضای مجازی، توقع بالا و سخت‌گیری برخی مشاوران، کاهش بازده و راندمان آموزشی به دلیل اتلاف وقت و کاهش زمان آموزش ناشی از ترافیک کاربران و ضعف بسترهای فناوری، از جمله چالش‌های مدرسه مجازی در امور تحصیلی و مشاوره‌ای است.

چالش‌های مشاوران در حیطه خانواده: متأسفانه والدین بدون آگاهی از شرایط و وظایف مشاور مدرسه از پذیرش مشاوران فرزندانشان خودداری می‌کنند. خانواده‌ها احساس می‌کنند که دانش لازم در ارتباط با شناسایی و رفع معضلات تحصیلی، روانی و عاطفی فرزند خود را دارا هستند، غافل از اینکه چنین نیست و خانواده‌ها به مشاورانی با دانش و آگاهی لازم در زمینه ارائه خدمات مشاوره‌ای تحصیلی و ... نیاز دارند.

چالش‌های مشاوران از منظر امور فردی و دانش آموزی: بخش اعظم کار مشاوره از طریق مشاهدات بالینی صورت می‌گیرد که در شرایط تعطیلی مدرسه‌ها این امر میسر نیست. دسترسی مشاور به خانواده‌ها و دانش‌آموزان قطع بود و جز از طریق شبکه اجتماعی امکان نداشت. در این بین دانش‌آموزان نیز بستر مناسبی برای برقراری ارتباط ندارند و ناخودآگاه دچار مشکلات تحمیلی، روانی و عاطفی می‌شوند.

راهکارها و اقدامات اجرایی مشاوره در این دوران

۱. ایجاد سامانه مجازی خدمات سلامت روان: تمهید و تدارک ارزیابی روان‌شناختی از راه دور دانش‌آموزان، معلمان، مدیران، کارکنان و حتی والدین از اقدامات اولیه و اساسی است. ایجاد سامانه‌ای با نظارت متخصصان حوزه سلامت روان در ساختارهای فوق به منظور ارزیابی و شناسایی دانش‌آموزان، مدیران، معلمان، کارکنان و والدین در معرض خطر و مشکل‌دار در حوزه های وابسته به سلامت روان و ارائه خدمات روان شناختی مناسب به آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
این سامانه باید حاوی ابزارهای معتبر و شناخته شده علمی و تخصصی در این حوزه باشد و غربالگری و شناسایی دانش آموزان، معلمان، مدیران، کارکنان و والدین در معرض خطر و مشکل‌دار را هدف قرار دهد.

۲. آموزش حرفه‌ای معلمان، مشاوران، مدیران و کارکنان آموزشی مدرسه‌ها: ارتقای دانش و مهارت حرفه‌ای معلمان، مدیران، مشاوران و کارکنان آموزشی در زمینه سلامت روان و مداخلات عاطفی - اجتماعی، مدیریت استرس مقابله با اضطراب و کمک های اولیه روانشناختی، ایجاد روابط قوی و برقراری محیط‌های یادگیری حمایتی و پشتیبانی از دانش‌آموزان دارای مشکلات وابسته به سلامت روان و همین طور دانش‌آموزانی که تجربه‌های سوگ یا روان آسیب (تروما) داشته اند و تشویق و ترغیب دانش‌آموزان به فعالیت‌های ورزشی از اقدام‌های اساسی در این حوزه است.

فرایند ارتقای دانش و مهارت در این زمینه می تواند از طریق تدوین بسته‌های آموزشی معتبر و علمی ویژه معلمان، مشاوران، مدیران مدارس و کارکنان آموزشی توسط متخصصان سلامت روان و برگزاری برخط و غیر برخط آموزش‌های ضمن خدمت برای مشاوران و متخصصان مربوط در استان‌ها و مناطق آموزش و پرورش و استفاده از آنها به منظور آموزش معلمان، مدیران و کارکنان و همین‌طور به عنوان مربیان و ناظران مداخله‌های سلامت روان در مدرسه‌ها در دوره همه‌گیری بیماری کرونا صورت گیرد و در دوران آموزش حضوری پساکرونا نیز تداوم یابد.

در خاتمه این گزارش آمده است که با شیوع ویروس کرونا، فصل جدیدی در زندگی کودکان و نوجوانان به خصوص در حوزه آموزش رقم خورد. در پی تعطیلی مدرسه‌ها به سبب شرایط همه‌گیری کرونا، متولیان تعلیم وتربیت به منظور جلوگیری از توقف و ایجاد خلل در آموزش، از طریق تولید محتوا در فضای مجازی موجب استمرار و تداوم امور درسی دانش آموزان شدند.

در این بین علاوه بر امور آموزشی به مباحث روانشناسی و مشاوره نیز باید توجه جدی شود؛ چرا که خطرات تحصیلی، روانی و روان‌شناختی زیادی ناشی از تعطیلی مدرسه‌ها و قرنطینه خانگی متوجه دانش‌آموزان خواهد شد. درک این خطر و پیشگیری از آن از طریق طراحی و اجرای مداخله‌های ناظر بر سلامت روان همه گروه‌های هدف، در وهله نخست بر عهده مسئولان نظام رسمی آموزش و پرورش است.