آموزش فنی‌وحرفه‌ای در محیط کار واقعی: کاهش بار مالی و افزایش کیفیت آموزش

جامعه ۲۴ - واقع مجریان موفق نشدند همکاری کلان مقیاس صاحبان حرف و مشاغل و کارفرمایان را جلب کرده و هماهنگی لازم را بین ذی‌نفعان آموزش فنی‌وحرفه‌ای برقرار کنند. پس از توقف طرح کاد، گرچه نظام جدید موفق شد پوشش نظام آموزش فنی‌وحرفه‌ای را در بین دانش‌آموزان مقطع متوسط دوم تا ۳۵درصد افزایش دهد، اما مشکل مشارکت کارفرمایان در امر آموزش تقریبا حل نشد و دانش‌آموزان در کارگاه‌ها و محیط کار واقعی آموزش ندیدند. اکنون سوال اینجاست که چگونه می‌توان در جلب همکاری کارفرمایان برای مشارکت در آموزش فنی‌وحرفه‌ای موفق بود؟

«معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی» در گزارشی به اتریش به عنوان یکی از کشور‌های موفق در پیاده کردن نظام آموزش فنی و حرفه‌ای نگاهی انداخته است، تجربه‌ای که می‌توان آن را مرور کرد و در بخش‌هایی هم در کنار تجربیات ایران گذاشت. آنچه در این بخش می‌خوانید برگرفته از همین گزارش است.

نظام‌های موفق آموزش فنی‌وحرفه‌ای، در کشور‌هایی مانند آلمان، اتریش و سوییس دو ویژگی دارند: پوشش گسترده و مشارکت فعالانه کارفرمایان دولتی، عمومی و خصوصی در فرآیند آموزش. مشارکت کارفرمایان نه تنها باعث کاهش بار مالی آموزش فنی‌وحرفه‌ای بر دولت و دانش‌آموزان می‌شود، بلکه با مهارت‌آموزی در محیط کار واقعی کارآمدی آموزش فنی‌وحرفه‌ای را افزایش می‌دهد. مطالعات نشان می‌دهد که کشور‌هایی موفق به جلب همکاری بخش خصوصی و عمومی در امر مهارت‌آموزی می‌شوند که تشکل‌ها و اتحادیه‌های کارگری و کارفرمایی قوی داشته باشند. در این گزارش به مرور تجربه اتریش در این زمینه پرداخته و نگاهی اجمالی نیز به تجربه آموزش فنی‌وحرفه‌ای در ایران می‌کنیم.

دولت، کارفرمایان، یا هر دو؟

برای ترسیم تنوع سیستم‌های آموزش فنی و حرفه‌ای در سطح جهان می‌توان آن‌ها را براساس میزان مداخله بخش‌های دولتی و کارفرمایی به چند دسته تقسیم کرد. مداخله کارفرمایان به معنای اجرای طرح‌های کارآموزی، نقش‌آفرینی کارفرمایان در تعیین برنامه‌های درسی و اختیار آنان در انتخاب و استخدام کارآموز است. از طرف دیگر، مداخله دولت در آموزش فنی‌وحرفه‌ای به معنای تامین مالی (بخشی از) آموزش فنی و حرفه‌ای (هم در مدارس و هم در دوره‌های کارآموزی)، ایجاد هماهنگی، ارائه دوره‌های آموزشی در مقاطع و مشاغل مختلف و صدور گواهینامه‌های رسمی است. براساس ترکیبی از میزان مداخله دولت و کارفرمایان در فرآیند آموزش فنی‌وحرفه‌ای چهار سنخ ایده‌آل یا مدل برای نظام‌های مهارت‌آموزی وجود دارد. کارآمدترین نظام آموزش فنی‌وحرفه‌ای آموزش از طریق «نظام مشارکتی» است که در آن کارفرمایان، اصناف و اتحادیه‌های کارگری نقشی بسزا در تامین مالی، تعیین محتوای آموزشی و آموزش کارآموزان دارند. اما نقش دولت در این نظام، با مدل چیرگی دولت متفاوت است؛ بازیگران دولتی در این مدل به جای ایفای نقش مستقیم در فعالیت‌های آموزشی و مهارت‌آموزی، عمدتا به میانجی‌گری و اقدامات اجرایی می‌پردازند. مطالعات نشان می‌دهد که نظام مشارکتی آموزش فنی‌وحرفه‌ای تا حدی پیامد اتکا بر همکاری‌های سه‌جانبه (tripartite cooperation) و روابط کار تعاملی میان کارگران و کارفرمایان است. در کشور‌هایی که همکاری‌های سه‌جانبه نظام‌مند وجود دارد، کارفرمایان انگیزه کافی برای سرمایه‌گذاری در آموزش کارآموزان به شکل مشارکتی دارند و در تامین مالی این نظام مشارکت می‌کنند. همچنین، کارفرمایان، کارگران و اتحادیه‌های آن‌ها نوعی فشار سازمان‌یافته را در راستای گسترش پیوند حوزه آموزش و بازار کار و نیز حفظ آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای به عنوان یک بدیل کارآمد برای تحصیلات دانشگاهی، به دولت وارد می‌کنند. این در حالی است که در فضای رقابتی نظام‌های غیرمشارکتی، آموزش فنی‌وحرفه‌ای به یک دغدغه همگانی بدل نمی‌شود و فاقد کارایی لازم است.

سیستم دوگانه آموزش فنی‌وحرفه‌ای در اتریش

سیستم دوگانه آموزش فنی و حرفه‌ای در اتریش شامل ۸۰ درصد آموزش در محیط کار واقعی و ۲۰ درصد در مدارس فنی‌وحرفه‌ای می‌شود. بر این اساس، دانش‌آموزان اتریشی پس از گذراندن پایه هشتم تحصیلی می‌توانند دو راه را برای ادامه تحصیل انتخاب کنند: آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای یا آموزش‌های عمومی. آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در اتریش به دو صورت برگزار می‌شود: سیستم تمام‌وقت و سیستم دوگانه. پس از پایان دوره اجباری تحصیل هشت ساله، بیش از دو‌سوم دانش‌آموزان با گذراندن دوره یک‌ساله پیش‌فنی وحرفه‌ای، این نوع آموزش را برای ادامه تحصیل انتخاب می‌کنند: ۳۷درصد آن‌ها در سیستم تمام وقت و ۳۹درصد آن‌ها در سیستم دوگانه. در مدارس فنی‌وحرفه‌ای تمام‌وقت، دوره‌های آموزشی پنج ساله هستند و در رشته‌های مهندسی، هنر و صنایع‌دستی، بازرگانی، مدیریت و خدمات، توریسم، بهداشت و پرستاری، کشاورزی و جنگل‌داری برگزار می‌شوند. اما در آموزش فنی‌وحرفه‌ای دوگانه دوره‌های آموزشی بسته به رشته انتخابی بین دو الی چهار سال و برای افراد دارای شرایط خاص مانند والدینی که ملزم به نگهداری از فرزندان‌شان هستند، تغییرپذیر بوده و بر اساس شرایط آن‌ها برنامه‌ریزی می‌شوند. دانش‌آموزانی که در سیستم دوگانه ثبت‌نام می‌کنند چهارپنجم از مدت‌زمان آموزش را در شرکت‌ها و محل کار و یک‌پنجم از مدت‌زمان آموزش را در مدارس فنی‌وحرفه‌ای می‌گذرانند. این سیستم آموزش دوگانه در حال حاضر در ۲۲۰ حرفه کارآموزی برگزار و بدین‌ترتیب کارآموزان مستقیما با دنیای کار مرتبط می‌شوند. آموزش فنی‌وحرفه‌ای دوگانه بدین‌ترتیب یادگیری با انجام فعالیت‌های تولیدی و استفاده از فناوری‌های پیشرفته را ممکن کرده و به یادگیری و توسعه «مهارت‌های نرم» مانند برقراری ارتباط در محیط کسب‌وکار منجر می‌شود. پاداش افزایشی نیز برای شرکت‌کنندگان در این دوره‌های آموزشی پیش‌بینی شده که توسط شرکت‌ها پرداخت می‌شود و در سال آخر به‌طور میانگین به ۸۰ درصد دستمزد کارمند ماهر می‌رسد. از سال ۲۰۱۶ قوانینی نیز برای بیمه اجتماعی کارآموزان در نظر گرفته شده است که شامل بیمه‌های درمانی، حوادث، بازنشستگی و بیکاری می‌شود. موفقیت و توسعه نظام آموزش دوگانه در اتریش، بر پایه مشارکت و هماهنگی تعداد زیادی موسسه و سازمان دولتی، عمومی و خصوصی در سطوح فدرال، منطقه‌ای و محلی محقق شده است. برای مثال در سطح فدرال، وزارت اقتصاد و وزارت آموزش، علوم و تحقیقات فدرال برنامه‌های درسی بخش مربوط به آموزش‌های نظری را تعریف می‌کند و ادارات آموزش منطقه‌ای مسوول تضمین کیفیت و رعایت وظایف در حوزه جامعه ۲۴ - مسئولیت خود و همچنین اجرای برنامه‌های درسی چارچوب فدرال هستند. در سطح محلی نیز شرکت‌های پذیرنده کارآموز و مدارس فنی‌وحرفه‌ای پاره‌وقت قرار دارند که با یکدیگر در ارتباط مستقیم هستند. تلاش‌های موفق دولت در زمینه ایجاد هماهنگی بین بخش‌های مختلف موجب استقبال شرکت‌ها از آموزش فنی‌وحرفه‌ای دوگانه جهت آموزش نیرو‌های متخصص و اجرای مسوولیت اجتماعی شده است.

در حال حاضر حدود ۲۹ هزار شرکت در این برنامه شرکت دارند و کارآموزان جوان را آموزش می‌دهند. برای اینکه شرکت‌ها واجد شرایط پذیرش کارآموز شوند باید از دفتر کارآموزی ایالتی گواهینامه استحقاق استخدام کارآموز دریافت کنند. اندازه شرکت عامل تعیین‌کننده‌ای برای کسب شرایط پذیرش نیست؛ شرکت‌ها می‌توانند حتی یک‌نفره باشند، اما باید به تعداد کافی مربی حرفه‌ای و آموزش‌دیده در شرکت وجود داشته باشد. مربیان معرفی شده باید در آزمون شرکت کنند یا ۴۰ ساعت آموزش مرتبط ببینند. در صورتی که یک شرکت نتواند کل آموزش‌های لازم را به کارآموزان ارایه دهد، می‌تواند به صورت مشترک با سایر شرکت‌ها به کارآموزان آموزش دهد. مدارس فنی‌وحرفه‌ای پاره‌وقت: تنها یک‌پنجم آموزش کارآموزان در مدارس فنی‌وحرفه‌ای اتفاق می‌افتد و در مدارس نیز ۶۵درصد آموزش حرفه‌ای و ۳۵درصد آموزش عمومی است. همچنین، زمان‌بندی کلاس‌ها در این مدارس بسیار منعطف بوده و بین یک روز در هفته یا به صورت بلوک در زمان خاصی از سال متغیر است.

مشاغل مشمول کارآموزی: تا سال ۲۰۲۰، در بخش‌های تجارت، بازرگانی و صنعت ۲۰۹ شغل و در بخش کشاورزی و جنگل‌داری ۱۵ شغل مشمول دوره‌های کارآموزی می‌شدند. هر شغل مشمول کارآموزی یک پروفایل شغلی دارد که شامل مواردی، چون توانایی‌ها و مهارت‌های کارآموز در انتهای دوره و برنامه‌های درسی که کارآموز باید در مدارس فنی‌وحرفه‌ای پاره‌وقت بگذراند، می‌شود. آیین‌نامه‌های آموزشی مربوط به پروفایل‌های شغلی توسط وزارت اقتصاد نظارت و مرتبا به‌روز می‌شود. از آنجایی که بسیاری از جوانان به سختی می‌توانند دوره کارآموزی مناسب را از میان بیش از دویست فرصت موجود انتخاب کنند، چندین سرویس مختلف برای پشتیبانی از متقاضیان فراهم شده است. از این جمله می‌توان به ابزار‌های راهنمای شغلی و سیستم تبادل کارآموزی آنلاین اشاره کرد که برمبنای مشخصات و علایق شخصی، گزینه‌های مختلف کارآموزی را به متقاضیان پیشنهاد کرده و به جست‌وجوی کارآمد شرکت‌های آموزشی توسط کارآموزان کمک می‌کنند. در کنار این ابزار، دفاتر کارآموزی اتاق‌های اقتصادی (economic chambers) در اتریش به ارائه اطلاعات عمومی پرداخته و در روند جست‌وجو به یاری کارآموز می‌آیند. تامین مالی بخش مربوط به آموزشگاه‌های نظام فنی‌وحرفه‌ای دوگانه توسط دولت فدرال (بودجه عمومی) و دولت‌های ایالتی انجام که شامل تجهیز مدارس به تجهیزات و ماشین‌آلات آموزشی نیز می‌شود، اما هزینه مربوط به بخش آموزش در شرکت‌ها (۸۰درصد آموزش) برعهده خود شرکت است و قسمت عمده آن را نیز پاداش کارآموز تشکیل می‌دهد. به شرکت‌هایی که کارآموز می‌پذیرند یارانه پایه تعلق می‌گیرد که میزانش به تعداد سال‌های آموزش و پاداش پرداخت شده بستگی دارد. همچنین اگر شرکت‌ها به اقدامات خاصی مانند کمک به کارآموزان با مشکلات یادگیری، برگزاری دوره‌های کارآموزی در خارج از کشور از جمله دوره‌های مربوط به آموزش زبان، بکارگیری نوجوانان محروم، افرادی که در آغاز دوره بیش از ۱۸ سال دارند و زنان جوان در مشاغلی که زنان سهم کمی در آن‌ها دارند روی آورند، مشمول دریافت یارانه‌های بیشتری نیز خواهند شد.

آموزش فنی‌وحرفه‌ای در ایران

سابقه آموزش فنی‌وحرفه‌ای در ایران به دوره پهلوی بازمی‌گردد. در این دوره با عمومیت یافتن آموزش رسمی، برخی مدارس خاص برای آموزش فنی‌وحرفه‌ای تاسیس شدند، اما گسترش جدی و عمومی شدن آموزش فنی‌وحرفه‌ای در دوره پس از انقلاب دنبال شد. در اوایل دهه ۶۰، طرح کاد، به عنوان یکی از اولین مصوبات شورای تغییر بنیادی آموزش به اجرا درآمد. به موجب این طرح که کلیات آن مبنی بر کارآموزی دانش‌آموزان در واحد‌های تولیدی و خدماتی به منظور آشنایی آن‌ها با محیط کار بود، تمامی دانش‌آموزان سال اول دبیرستان باید یک روز در هفته در محیط کار حضور پیدا کرده و در پایان هر سه ماه نمره‌ای از مدرس مربوطه کسب و به مدرسه گزارش می‌دادند. برای مربیان یا استادکاران مشارکت‌کننده در این طرح، کلاس‌های کوتاه یا بلندمدتی تشکیل داده می‌شد که مباحثی مانند حفاظت و بهداشت محیط کار و روانشناسی نوجوانان را پوشش می‌داد. همچنین در ذیل این طرح مواردی مانند بیمه دانش‌آموزان و تهیه مواد اولیه و ابزار لازم جهت استفاده در کارگاه‌ها نیز پیش‌بینی شده بود.

پوشش طرح کاد به آرامی گسترش یافت و تا سال ۱۳۶۹ کلیه دانش‌آموزان سال اول متوسطه را تحت پوشش قرار داد. طبق آماری که در سال‌های اولیه اجرای طرح منتشر شد، حدود سه‌چهارم (۷۳درصد) این دانش‌آموزان جذب مشاغل فنی شدند و مشاغل پزشکی و کشاورزی هم با ۱۵ و ۴ درصد رتبه‌های بعدی را در جذب دانش‌آموز داشتند.

در اوایل دهه ۱۳۷۰، وزیر آموزش‌وپرورش وقت، نجفی، اجرای طرح کاد را در عمل ناموفق توصیف کرد و طرح متوقف شد. دست‌اندرکاران و مجریان طرح کاد مهم‌ترین دلایل عدم موفقیت طرح را کمبود اعتبارات مالی، ضعف همکاری و مشارکت بخش خصوصی به‌ویژه صاحبان حِرف و مشاغل، کمبود مدرسان و استادکاران شرکت‌کننده در طرح و فقدان همکاری‌های لازم بین نهاد‌ها و وزارتخانه‌های ذی‌نفع می‌دانستند. با متوقف شدن طرح کاد، مقتضیات این طرح در نظام جدید آموزشی از طریق شاخه‌های کارودانش و درس کارگاه خوداتکایی تامین شد. در این نظام سعی بر آن بود که با مکانیسم‌هایی مانند تنظیم توافقنامه بین آموزش‌وپرورش و سایر وزارتخانه‌ها و نیز تعیین استاندارد‌های آموزشی و تاسیس هنرستان‌های همجوار کارخانه‌ای، ارتباط بین صنعت و آموزش برقرار شود. همچنین تلاش شد در بخش برنامه‌ریزی درسی نیز با استفاده از روش تجزیه و تحلیل شغل و دعوت از متخصصان صنایع مربوطه در جلسات کمیته برنامه‌ریزی، اقداماتی برای ایجاد هماهنگی بین محتوای آموزشی و نیاز‌های صنعت انجام شود. گرچه، با این تغییرات، از دهه هفتاد نرخ دانش‌آموزان مدارس فنی‌وحرفه‌ای افزایش یافت، اما اهداف مربوط به ارتباط مستقیم و موثر با کارفرمایان محقق نشد. امروز ساختار نظام آموزشی کشور شامل شش سال دوره ابتدایی و شش سال دوره متوسطه است و شاخه‌های فنی‌وحرفه‌ای و کارودانش در دوره سه‌ساله متوسط دوم تدریس می‌شوند. با توجه به اینکه تعداد دانش‌آموزان دوره متوسطه نظری ۱.۷ میلیون نفر است، دانش‌آموزان فنی‌وحرفه‌ای و کارودانش (۹۰۰ هزار نفر)، تقریبا ۳۵ درصد از کل دانش‌آموزان دوره متوسطه دوم را تشکیل می‌دهند. در نظام جدید آموزشی، شاخه فنی‌وحرفه‌ای و کارودانش مشتمل بر چهار زمینه صنعت، کشاورزی، خدمات و هنر هستند و دوره‌های فنی‌وحرفه‌ای شامل ۴۲ رشته و دوره‌های کارودانش شامل ۱۴۴ رشته می‌شوند. در سال‌های اخیر در شاخه فنی‌وحرفه‌ای رشته‌های شبکه و نرم‌افزار رایانه، الکتروتکنیک، صنایع غذایی، پویانمایی و نقشه‌کشی پرطرفدارترین رشته‌ها بوده‌اند. در شاخه کارودانش نیز رشته‌های حسابداری مالی، تعمیر موتور و برق خودرو، تصویرسازی و جلوه‌های ویژه رایانه، نقشه‌کشی صنعتی و برق ساختمان با بیشترین اقبال مواجه شده‌اند. در پرطرفدارترین رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کارودانش در کشور بعضا بیش از ۵۰ یا حتی ۶۰ هزار دانش‌آموز در حال تحصیل هستند. با وجود تاکید برنامه ششم توسعه بر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و تعیین بودجه سنواتی برای این حوزه، بنا به دلایلی، چون کلی بودن احکام، بین‌دستگاهی بودن این آموزش‌ها و عدم وجود متولی واحد، بخش بزرگی از اهداف مذکور محقق نشده است. با وجود افزایش نرخ دانش‌آموزان فنی‌وحرفه‌ای، همچنان ارتباط بین کارفرمایان و دولت در امر آموزش بسیار ضعیف است و دوره‌های کارآموزی در سطحی محدود و به شکلی ناکارآمد ارایه می‌شوند.