خشکسالی یا تغییر اقلیم ایران؟
بسیاری فکر می‌کنند، چون دو سال باران سیل آسا در ایران بارد دیگر خشک سالی نداریم، اما پیش ببینی‌های هواشناسی بسیار وحشتناک است و روز‌های خوبی برای ایران از نظر آب وجود ندارد.
جامعه ۲۴ - باران‌های سیل آسای دو ـ سه سال گذشته باعث شد تا برخی از افراد از ورود به دوره ترسالی صحبت به میان آورند. چند کارشناس و به تبع آن بسیاری از مسئولان بارش‌ها را نشانه اتمام دوره بزرگ خشکسالی در ایران دانستند و بر طبل شادانه کوبیدند، اما این همة واقعیت نبود!
در برخی موارد این موضوع به عرصه تقابل‌های سیاسی هم انجامید و برخی از گروه‌های سیاسی، تلاش کردند تا با برجسته کردن ترسالی خیالی، برنامه ریزی‌ها و هشدار‌های مدیران محیط زیستی را زیر سئوال ببرند.
در واقعیت، ورود به دوره ترسالی بیشتر از اینکه واقعیت داشته باشد، آرزوی و مکنونات قلبی ما ایرانی‌هاست، چرا که همین حالا نیز ما با مشکلات خشکی درگیر هستیم، مشکلاتی که طی چند دهه گذشته هر روز بیشتر شده و متاسفانه به نظر می‌رسد در دهه‌های بعدی کار به جا‌های پیچیده تری هم برسد.
در عین حال، طی همین دو سه سال، بسیاری از کارشناسان خبره اقلیم شناسی، بارش‌های سیل آسا را که خسارات‌های فراوانی هم به کشور تحمیل کرد، نشانه تغییر اقلیم دانستند و هشدار دادند که در پس این بارش‌ها خشکسالی در کمین نشسته است. موضوع از نظر علمی چندان ناشناخته و پیچیده نیست. نشانه‌های تغییر اقلیم شناخته شده و قابل پیگیری است.
مهمترین آن، همان بارش‌های سیل آسایی است که در چند سال اخیر تجربه شد و حالا کاهش کم سابقه بارش‌ها در سال آبی ۹۹ـ۱۴۰۰ تأکیدی است از طبیعت بر تغییر اقلیم.
خسارت‌های یک اشتباه
اشتباه در برداشت رفتار طبیعت اگر توسط یک شهروند معمولی صورت بگیرد، ممکن است منجر به خسارت فردی شود، اما اگر یک کارشناس و یک مسئول و سیاستگذار این اشتباه را مرتکب شود، تبعات آن گسترده خواهد بود، مساله‌ای که در مورد بارش‌های سال‌های اخیر اتفاق افتاد.
اعلام رسمی و غیررسمی ورود به دوره ترسالی تلاش بی وقفه دوست داران محیط زیست برای تغییر در ذائقه مردم در مصرف آب را با وقفه همراه کرد؛ مصرفی که چند برابر میانگین جهانی است و ظاهرا قصد مشخص و برنامه ریزی شده‌ای برای کاهش آن هم وجود
ندارد.
از طرفی در همین مدت اندک، تلاش زیادی برای زیرکشت بردن زمین‌هایی شد که ماهیتا خاصیت کشاورزی ندارد، گرچه هنوز آمار دقیقی از آن منتشر نشده است.
این موضوع زمانی اهمیت خود را نشان می‌دهد که بدانیم بیش از ۸۰ درصد آب‌های برداشت شده اعم از تجدید شونده یا آب‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بخشی که به دلیل عدم توجه به تکنولوژی‌های روز راندمان پایینی دارد همواره مورد انتقاد کارشناسان محیط زیست و کشاورزی است. به هر تقدیر، سال اخیر آبی که از مهرماه ۹۹ آغاز شد، برای همگان مشخص کرد که ایران نه تنها وارد دوره ترسالی نشده، بلکه به دلیل قرار گرفتن در منطقه بروز تغییر اقلیم، در معرض بی برنامگی شدید بارش‌ها قرار گرفته است.
فرهنگ استفاده صحیح باور خشکسالی و کمبود آب در دراز مدت به فرهنگ استفاده صحیح از آب می‌انجامد، موضوعی که طی ۴ـ۵ دهه اخیر در کشورمان به فراموشی سپرده شده است.
این مهم نه تنها نیازمند آموزش صحیح و بی وقفه است، بلکه نیاز دارد تا همگان درک دقیقی از کم آبی و اقلیم سرزمین ایران داشته باشیم.
امیررضا، فروشنده موبایل در تهران می‌گوید: صبـح‌ها وقتی از بزرگراه مدرس به سمت مغازه می‌آیم، در بسیاری از مواقع آب در سطح اتوبان جاری است.
۱۰ ساعت بعد وقتی به سمت خانه می‌روم، می‌بینم همچنان آب قطع نشده و بی وقفه هدر می‌رود. اگر خشکسالی وجود دارد و آب کم است، چرا باید این اتفاق بیفتد؟
شهروند دیگر تهرانی با تایید این موضوع می‌افزاید: در ظهر تابستان آب پاش‌های اتوماتیک فضای سبز در شهر روشن است.
چرا باید شهرداری ظهر تابستان اقدام به آبیاری چمن‌ها کند؟ به جز این نوع آبیاری به گونه‌ای است که بخش زیادی از آب به بیرون فضای سبز ریخته می‌شود این چه نوع مدیریت آب است؟
دکتر ابوالقاسم علی‌قارداشی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در این باره می‌گوید: همه می‌دانیم که ایران کشور کم آبی است و در سالیان اخیر، سوءمدیریت ترکیب شده با تغییرات اقلیم و خشکسالی، کشور را دچار بحران آب کرده است.
اما چرا علیرغم هشدار و توصیه‌های متعدد و مکرر مسئولین و سایر کنشگران این عرصه، شاهد صرفه جویی آب نبوده ایم. دلایل این پدیده متعدد است که از بی اعتمادی مردم تا کمبود و گرانی بالنسبه دستگاه‌های کاهنده مصرف را شامل می‌شود، اما موضوع دومی نیز وجود دارد که آبیاری چمن در فضا‌های سبز شهری است.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: کارکرد چمن و فضای سبز در فضای شهری علاوه بر کارکرد زیباشناختی، تصفیه گر هوا نیز است، اما در شهرهای عمدتا خشک و نیمه خشک ایران مصرف آب برای چمن چقدر است و ضرورت آن چیست؟ آمار نشان می‌دهد که مساحت کل فضای سبز شهری در ایران ۱۲۲۰ میلیون مترمربع بوده که حدود ۲۴۰۰ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کنند.
بیشتر بخوانید: خشکسالی بیخ گوش ایران
برای مثال در شهرهای جنوبی کشور مصرف آب فضای سبز حدود ۴۰ درصد مصرف آب شهری را تشکیل داده و برای آبیاری فضای سبز شهری مانند اصفهان ـ در سال ۹۲ همراه با استفاده از تکنیک‌های و شیوه‌های جدید ـ در مجموع ۴۷۶ میلیون متر مکعب آب اختصاص یافته است. آمار شرکت آب و فاضلاب کشور نشان می‌دهد که به طور متوسط ۳۰% سطح فضای سبز از انشعابات شهری آبیاری شده و زیان وارده براساس قیمت فروش ۲۵۳ میلیاردریال و زیان وارده بر اساس قیمت تمام شده ۴۶۲ میلیارد ریال بوده است (آمار چند سال قبل). واضح است که کمبود آب مورد نیاز برای آبیاری فضای سبز شهری (با پیش فرض مصرف آب بیشتر چمن) از منابع تکیده شده زیر زمینی تامین می‌شود.
دکتر علی‌قارداشی تأکید می‌کند:، اما نکته اساسی‌تر در این میان اثرات روانشناختی گسترش کشت چمن در فضای شهری و آبیاری آن است. به نظر می‌آید تا وقتی که مردم آبیاری چمن در شهرهای خشک و نیمه خشک کشور را می‌بینند، پذیرش خشکسالی و کمبود آب برایشان سخت است و به نظرم لازم است در عمده شهرهای ایران آبیاری چمن متوقف شود.
احتمالا این کار عوارضی منفی مانند کاهش کیفیت هوا و یا از بین رفتن چمن (و در نتیجه ضرر اقتصادی شهرداری‌ها) را در پی خواهد داشت، ولی به گمانم باور به کمبود آب و خشکسالی و در نتیجه رعایت نکات صرفه جویی در مصرف آب توسط شهروندان را بیشتر خواهد کرد.
برای اعلام وضعیت عجله نکنید!
حمید رضا میرزاده، کارشناس محیط زیست در این باره به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: با یک سال یا دوسال پر بارش نمی‌توانیم نتیجه بگیریم ترسالی شده، همانطور که با یک یا دو سال کم بارش نمی‌توانیم خبر از خشکسالی بدهیم.
وی می‌افزاید: این اتفاقی که در سال‌های گذشته افتاد و عده‌ای اعلام کردند وارد دوره پر بارش شده‌ایم، زمینه علمی نداشت و بعضا بر پایه مسائل سیاسی بود. کاهش بارش‌های امسال به خوبی این موضوع را رد کرد.
میرزاده توضیح می‌دهد: یکی از مدیران سابق محیط زیست در مورد خشکسالی هشدار‌های زیادی داده بود و به نظرم تبلیغ روی موضوع ترسالی مقداری به تقابل‌های سیاسی برمی گشت.
وی تأکید می‌کند: من در این مورد تخصص خاصی ندارم، ولی می‌دانم که میزان بارندگی‌ها و وضعیت اقلیم بر پایه ثبت میانگین در بلند مدت، مثلا در بازه‌های ۵۰ ساله و بیشتر تعیین می‌شود. اینکه یک سال بارش کم یا زیاد است، این تابع شرایط پیچیده‌ای است که نشان دهنده خشکسالی یا ترسالی نیست.
سال آبی
سال آبی از مهرماه شروع شده و تا آخر شهریورماه سال بعد ادامه دارد، مجموع بارش‌هایی که در طول این یک سال اتفاق می‌افتد نشان‌دهنده وضعیت تامین آب در آن سال و نیز سال‌های بعد است.
میزان بارش‌ها در ایران باعث شده تا در طول بیش از یک دهه گذشته کشورمان با پدیده خشکسالی دست و پنجه نرم کرده و تا مرز بحران کم آبی پیش برود.
این روند ادامه داشته و تا در اواخر اسفند سال ۹۷ ناگهان روند رو به تزاید خشکسالی تغییر مسیر داد و بارش‌های سیل‌آسا همه را غافلگیر کرد و سیل‌های سنگین، خسارت‌های فراوانی برجا گذاشت.
اوایل سال ۹۸ نیز تداوم بارش‌ها سال پر آبی را برای کشورمان نوید می‌داد که این امر منجر به آن شد تا بسیاری از رود‌ها و تالاب‌هایی که در اثر خشکسالی‌ها متمادی کم آب شده بودند مجدد پرآب شده و طراوتی مجدد پیدا کنند.
این بارش‌ها بسیاری از چشمه‌هایی را که در اثر خشکسالی‌های مداوم خشک شده بود مجدد آبدار کرد و در بسیاری از مناطق کشور مناظرکم نظیری از زندگی را به نمایش گذاشت. سال ۹۸ نیز نسبت به سال‌های قبل‌تر، سال پرآبی برای کشورمان رقم زد به گونه‌ای که سیلاب‌های شدیدی با خود به همراه آورد.
تغییر اقلیم
همانطور که اشاره شد، بارش‌های سیل آسای سال‌های پیش نتیجه تغییر اقلیم بود که موجب سوء تفاهماتی در کشورمان شد. اما خودِ تغییر اقلیم نیز نتیجه فعالیت‌های بشر به ویژه در استفاده بی رویه از سوخت‌های فسیلی و پراکندن کربن در طیبعت است.
میلیارد‌ها بشکه نفت که طی یک قرن سوخته و میلیارد‌ها تن کربنی که در هوا پخش شده، عامل موضوعی است که گرمایش زمین خوانده می‌شود. گرمایش زمین در واقع محصول فعالیت‌های انسان است و اینگونه نیست که یک کشور بتواند با ایجاد محدودیت تاثیری در کند کردن این روند در سرزمین خود داشته باشد.
دود آتشی است که همگان روشن کرده‌ایم به چشم همه ما رفته و می‌رود از این رو برای کاهش آن نیاز به تلاشی جهانی است و کنوانسیون‌هایی مثل قرارداد پاریس در همین راستا به امضاء تمامی کشور‌ها رسیده است، فارغ از اینکه کشور‌های مختلف چقدر به مفاد آن پایبند بوده اند.
خشک‌ترین سال آبی
سال آبی حاضر که از مهرماه ۹۹ آغاز شد کمترین بارش‌های را ثبت کرد. احد وظیفه شناس، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با اشاره به اینکه به‌طور کلی سال آبی ۱۴۰۰ـ۱۳۹۹ یکی از بدترین سال‌های آبی در ایران بوده است، می‌گوید: گاهی اوقات در کشور ما کم بارشی در پاییز و زمستان با بارش‌های بهاره جبران می‌شود، اما متاسفانه در این فصل نیز بارش خاصی نداشته و نخواهیم داشت و حتی طی فروردین ماه برخی از استان‌ها هیچ بارشی دریافت نکردند.
وی با بیان اینکه از مهر ۹۹ که شروع سال آبی است تاکنون در کشور حدود ۱۱۳ میلیمتر بارش داشتیم، به خبرگزاری موج می‌گوید: این رقم ۴۳ درصد کمتر از میانگین بلند مدت کشورمان است. از سوی، دیگر از ابتدای فصل بهار تاکنون در کشور ۸ر۴ میلیمتر بارش داشته‌ایم که این مقدار نیز نسبت به میانگین بلند مدت کشور ۵ر ۸۵ درصد کاهش یافته است.
وظیفه شناس در ادامه با بیان اینکه کشور در شرایط خشکسالی بسیار شدید قرار دارد، ادامه می‌دهد: کاهش ۴۳ درصدی بارش در کشور رکورد خشکسالی محسوب می‌شود. مشابه این شرایط را در سال ۱۳۸۷ که خشک‌ترین سال آبی ایران بود، تجربه کرده بودیم. امسال هم یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی در ایران است.
رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با طرح این موضوع که خشکسالی در بخش‌هایی از ایران طی سال آبی جاری ازجمله قسمت‌های شرقی، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، هرمزگان و… بی‌سابقه بوده است، می‌گوید: میانگین بارش بلند مدت در هرمزگان ۱۳۹ میلیمتر گزارش شده است این درحالیست که طی هفت ماه اخیر تنها ۱۲ میلیمتر بارش در این استان داشتیم بنابراین با کاهش ۹۱ درصدی بارش‌ها در این منطقه مواجه هستیم.
به گفته وظیفه شناس بارش‌ها در استان سیستان و بلوچستان نیز ۹۳ درصد و در استان کرمان ۷۰ درصد کمتر از میانگین بلند مدت گزارش شده است. وضعیت بارش‌ها در غرب کشور نیز شرایط خوبی ندارد. برای مثال استان همدان ۲۱ درصد، لرستان ۳۳ درصد، چهار محال و بختیاری ۳۵ درصد و همدان ۲۱ درصد کاهش بارش داشته است.
این شرایط در شمال کشور نیز وجود دارد و بارش‌ها در استان گیلان و مازندران به‌ترتیب ۲۵ و ۲۱ درصد کمتر از میانگین بلند مدت بوده است. از سویی دیگر اوضاع در نوار شرقی کشور بدتر است و استان‌های گلستان ۴۲ درصد، سمنان ۵۱ درصد، خراسان رضوی ۵۸ درصد، خراسان جنوبی ۶۱ درصد و خراسان شمالی ۵۱ درصد کم بارشی داشته‌اند.
در مرکز کشور نیز شرایط بارش‌ها مانند سایر مناطق خوب نیست، برای مثال بارش‌ها در استان تهران از ابتدای مهرماه تاکنون ۲۳ درصد کمتر از میانگین بلند مدت گزارش شده است. بارش‌ها در استان‌های قم، البرز، قزوین و زنجان نیز به‌ترتیب ۲۱، ۱۹، ۲۹ و ۳۴ درصد کاهش یافته است.
سال گرمای خشک
خشکی امسال فقط به کاهش بارش‌ها محدود نشد بلکه دمای هوا نیز رکورد زد. بر اساس گفته‌های رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، میانگین دمای هوای برای ماه اول سال ۱۴۰۰، دو و نیم درجه افزایش را نشان می‌دهد که در نوع خود بی سابقه است.
احد وظیفه شناس می‌افزاید: طی زمستان سال گذشته به‌ویژه بهمن ماه نیز با افزایش قابل توجه دمای هوا در کشور مواجه بودیم، اما به‌طور کلی می‌توان گفت که از ابتدای مهرماه تاکنون میانگین دمای هوا در ایران حدود یک درجه سانتیگراد بیشتر از میانگین بلند مدت بوده است.
وی با بیان اینکه در چنین شرایطی به دلیل کاهش بارش و ذوب برف، ذخیره آبی در مناطق کوهستانی به‌شدت کاهش پیدا می‌کند، می‌گوید: این وضعیت ما را در شرایط تنش آبی قرار خواهد داد. درحال حاضر نیز می‌توان گفت که بسیاری از نقاط ایران در جنوب و شرق کشور در شرایط تنش آبی هستند و کاهش بارش‌ها می‌تواند حتی روی تامین آب شرب نیز اثرات خود را نشان دهد.
رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با تأکید بر اینکه این شرایط به‌هیچ عنوان به‌نفع محیط زیست کشور نیست و اثرات خود را به‌زودی نشان خواهد داد، تصریح می‌کند: دستگاه‌های ذی‌ربط باید باتوجه به درنظر گرفتن این شرایط برای مصرف آب موجود در کشور برنامه‌ریزی کنند و ارزش قطره قطره آب را بدانند چراکه درحال حاضر کمبود آب جدی است.
احد وظیفه شناس در پایان توضیح می‌دهد: درحال حاضر نیاز آبی کشور نسب به گذشته بیشتر شده است و باید از به‌صرفه‌ترین راهکار‌ها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده کرد.
ما باید در این شرایط به مسئله پایداری سرزمین توجه کنیم و بی‌مهابا از آب‌های زیرزمینی استفاده نکنیم چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است و می‌تواند سرزمین را از شرایط زیستی خارج کند.
پیش‌بینی نگران‌کننده
بر اساس گزارش مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، مطابق پیش‌بینی چند سالانه سازمان جهانی هواشناسی، انتظار می‌رود در پنج سال آینده میانگین بارش کشور با احتمال ۷۵ درصد کمتر از حد معمولی (نرمال) و میانگین دما بین نیم تا ۷۵ صدم درجه بیشتر از میانگین بلندمدت باشد.
بارش‌های سال آبی جاری تا پایان خردادماه ۴۱ درصد نسبت به دوره مشابه بلندمدت و ۵۳ درصد نسبت به پارسال با کاهش همراه شده است.
هیچ یک از استان‌های کشور طی این دوره بارش بیش از حد طبیعی دریافت نکرده اند. بیشترین کم‌بارشی در استان‌های هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کرمان به ترتیب منفی ۸۶، منفی ۸۲ و منفی ۶۵ درصد رخ داده است.
در چهار ماه آینده (خرداد تا شهریور) بارش کشور در استان‌های واقع در دو سوی البرز مرکزی و شمال غرب در حدود نرمال و سایر مناطق (به غیر بخش محدودی در جنوب شرق کشور) با توجه به فصل، به‌طور عمده بی‌بارش بوده یا بارش آن‌ها قابل توجه نیست.
مطابق پیش‌بینی چند سالانه سازمان جهانی هواشناسی، انتظار می‌رود در پنج سال آینده (۲۰۲۵ـ۲۰۲۱) میانگین بارش کشور با احتمال ۷۵ درصد کمتر از نرمال و میانگین دما بین نیم تا ۷۵ صدم درجه بیشتر از میانگین بلندمدت باشد.
بر این اساس، اتخاذ سیاست‌های ملی سازگاری با کم بارشی و کاهش پیامد‌های خشکسالی گریزناپذیر است و برنامه هفتم توسعه باید بر مبنای محدودیت‌های خشکسالی و تغییر اقلیم تدوین شود.
مهران زند، رئیس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در این باره به ایرنا می‌گوید: بخش زیادی از کشور در ۱۲ ماه گذشته درگیر خشکسالی شدید تا بسیار شدید بوده است.
پیش‌بینی‌ها گویای آن است که در ماه‌های باقی‌مانده از سال آبی هم بارش قابل توجهی نخواهیم داشت. با تکیه بر اطلاعات گردآوری شده، در سال آبی ۱۴۰۰ـ ۱۳۹۹ در بیشتر مناطق کشور با خشکسالی شدید تا بسیار شدید مواجه‌ایم.
وی می‌افزاید: خشکسالی خصیصه ذاتی اقلیم کشور است و تغییر اقلیم، متهم ردیف اول افزایش فراوانی وقوع این بلا محسوب می‌شود.
نبود برنامه‌ریزی مناسب و سیاست‌گذاری درست در مواجهه با خشکسالی در درازمدت این موضوع را تشدید کرده است؛ به‌گونه‌ای که امروز در مناطق وسیعی از کشور در حال گذار از خشکسالی به خشکی هستیم.
منبع: روزنامه اطلاعات
دیدگاه کاربران
گوناگون
آخرین اخبار
پربحث ترین
پربازدید ترین
