جنگ احتمالی میان روسیه و اوکراین

جامعه ۲۴- در ادامه به ۱۰ پرسش پاسخ خواهیم داد که به درک نظام سیاسی و اجتماعی اوکراین، ریشه‌های اختلافات کیِف با مسکو، بحران کنونی در مرز‌ها و مواضع بین المللی در قبال آن کمک خواهد کرد.

تنش نظامی کنونی میان روسیه و اوکراین چگونه شکل گرفت؟

از اواخر سال گذشته در میانه اتهام‌زنی‌ها به روسیه درخصوص صف‌آرایی نیرو‌های نظامی خود در نزدیکی مرز‌های اوکراین، تنش نظامی میان دو کشور رو به افزایش نهاد، در حالی که جمهوری‌های خودخوانده «لوهانسک» و «دونتسک» در شرق اوکراین که تحت حمایت مسکو قرار دارند، مقامات اوکراینی را به لشکرکشی به سمت منطقه دونباس در شرق این کشور متهم کرده‌اند.

روسیه همچنین خواهان اخذ تضمین‌های امنیتی درخصوص عدم پیوستن اوکراین به پیمان ناتو و عدم استقرار موشک‌های امریکایی در اراضی این کشور است چرا که در صورت عضویت اوکراین در ناتو، موشک‌های امریکایی می‌تواند عرض چند دقیقه به آسمان مسکو برسد.

از نظر روسیه، اوکراین باید تابع و یا دستکم در منازعه با دشمنان بین‌المللی مسکو جانب بی‌طرفی را رعایت کند نه اینکه به تهدید یا مکانی برای اعمال فشار بر این کشور تبدیل شود، شاید بیشترین چیزی که به نگرانی مسکو دامن می‌زند، اتخاذ گام‌های عملی کیِف برای عضویت در ناتو است.

روسیه گسترش ناتو و در ورای آن، توسعه نفوذ امریکا به پشت مرزهایش با اوکراین را «خط قرمز» خود می‌داند و با کیِف که در حال تبدیل شدن به تهدیدی علیه امنیت ملی و حوزه نفوذ این کشور است، تعاملی خصمانه دارد.

اختلافات اصلی میان روسیه و اوکراین چیست؟

از سال ۲۰۱۴ میلادی، اوکراین روسیه را به اشغال بخشی از اراضی خود یعنی شبه جزیره کریمه و حمایت از جدایی‌طلبان منطقه دونباس متهم می‌کند، اما مسکو این اتهامات را رد می‌کند و در پاسخ می‌گوید عملیات «بازیابی وحدت» میان شبه جزیره کریمه و روسیه در نتیجه برگزاری همه پرسی تعیین سرنوشت محقق شده است و همچنین این کشور هرگونه دخالت در جنگ داخلی دونباس را تکذیب می‌کند و می‌افزاید روسیه یکی از کشور‌های تضمین‌کننده توافقات میسنک برای حل بحران اوکراین است و نه طرفی در این بحران.

چگونه مناسبات روسیه و اوکراین به این مرحله از وخامت رسید؟

اوکراین کشور بسیار نوپایی است و عمر آن تنها به سه دهه می‌رسد که بر ویرانه‌های بزرگترین کشور جهان یعنی شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی برپا شد، از آن زمان به بعد، گاهی شاهد روی کار آمدن روسای جمهور طرفدار روسیه و برخی اوقات روسای جمهور مخالف مسکو بوده ایم.

اما از سال ۲۰۱۴ میلادی، اوکراین به الگویی از کشور‌های ملی‌گرا تبدیل شده و مسیر دور و درازی در ارتباط کامل با غرب طی کرده اند تا حدی که شهروندان اوکراینی برای سفر به اتحادیه اروپا از گرفتن ویزا معاف شده اند.

در مقابل، مناسبات با روسیه از سال ۲۰۱۵ میلادی تا حد تعلیق پرواز‌های هواپیمایی میان دو کشور پیش رفته است، گرچه روابط‌شان در برخی زمینه‌های حیاتی نظیر ترانزیت گاز روسیه به اروپا ادامه داشته است

روسیه در ۱۰ سپتامبر گذشته از اتمام خط لوله بحث برانگیز موسوم به «نورد استریم ۲» برای انتقال مستقیم گاز طبیعی به آلمان خبر داد، پروژه‌ای که منتقدانش می‌گویند وابستگی اروپا به مسکو را افزایش می‌دهد.

مقامات روسیه ابراز امیدواری کردند که بهره‌برداری از این پروژه با مشارکت آلمان هر چه سریع‌تر به بهره‌برداری برسد.

مخالفان این پروژه در اروپا و آمریکا می‌گویند که احداث این خط لوله وابستگی اروپا به رقیب اصلی غرب، یعنی روسیه را برای تأمین انرژی هر چه بیشتر افزایش خواهد داد. آن‌ها همچنین این پروژه را خیانت به منافع اوکراین، متحد غرب در مقابل مسکو می‌دانند.

آلمان سرمایه‌گذار اصلی پروژه نورد استریم ۲ است که قرار است میزان گاز انتقالی از روسیه به آلمان را به دو برابر مقدار فعلی برساند. این لوله با ظرفیت ۵۵ میلیارد متر مکعب گاز در سال، در مسیر هزار و ۲۳۰ کیلومتری زیر دریای بالتیک، یعنی در همان مسیری که لوله دوقلوی آن نورد استریم ۱ در سال ۲۰۱۲ کار گذاشته شد، کار گذاشته شده است.

سال‌ها بود که آمریکا با این توجیه که لوله مورد نظر اوکراین را دور زده و این کشور را از سود ناشی از انتقال گاز محروم می‌کند، با این پروژه مخالفت می‌کرد. اما سرانجام دولت واشنگتن با روی کار آمدن جو بایدن با چرخشی کامل در سیاست خود در این زمینه و با هماهنگی و کمک دولت برلین با انجام این پروژه موافقت کرده و به اختلافات پایان داد.

تا پیش از احداث نورد استریم ۲، مسیر انتقال گاز طبیعی روسیه به اروپا از طریق زمینی از اوکراین می‌گذشت و این کشور سالانه حدود یک و نیم میلیارد دلار از این بابت عایدی داشت. اما اکنون با این پروژه از آن سود محروم می‌شود.

دولت کیف که تاکنون از خط انتقال زمینی گاز روسیه به عنوان اهرمی برای فشار بر مسکو نیز استفاده می‌کرد، اکنون بیم آن را هم دارد که از این پس با محروم شدن از این امتیاز، در برابر مسکو آسیب‌پذیرتر شود.

چگونه اقدامات نظامی و جنگی در منطقه دونباس واقع در شرق اوکراین آغاز شد؟

پس از الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه، فعالان طرفدار روسیه در دونباس خواهان برگزاری همه‌پرسی تعیین سرنوشت همانند آنچه در کریمه شکل گرفت، شدند و به صورت یکجانبه برپایی جمهوری «لوهانسک» و «دونتسک» را اعلام کردند؛ امری که منجر به بروز جنگ داخلی در بهار سال ۲۰۱۴ میلادی شد که بر اساس آمار‌های سازمان ملل متحد بیش از ۱۳ هزار کشته رهاورد آن بود.

آیا الحاق شبه جزیره کریمه نقض توافق بوداپست در سال ۱۹۹۴ میلادی است؟

بله، در اواخر سال ۱۹۹۴ میلادی، بریتانیا، روسیه، ایالات متحده امریکا و اوکراین یادداشت بوداپست را امضا کردند که بر تضمین یکپارچگی ارضی اوکراین در مقابل دست شستن از زرادخانه هسته‌ای برجای مانده از دوران شوروی تصریح دارد.

اما در سال ۲۰۱۴ میلادی، روسیه همه‌پرسی حق تعیین سرنوشت را در شبه جزیره کریمه برگزار و این منطقه را سرزمین خود الحاق کرد؛ امری که اوکراین آن را اشغال بخشی از اراضی خود قلمداد کرد همچنین هیچ کدام از کشور‌های غربی این اقدام را به رسمیت نشناختند، اما با این وجود، لندن و واشنگتن تحریم‌های جدی علیه روسیه به خاطر نقض توافق بوداپست اعمال نکردند.

چرا زنلسنکی در برقراری صلح در دونباس شکست خورد؟

«ولادیمیر زلنسکی»، رییس جمهوری اوکراین پیش از ریاست جمهوری کمدین بود و با نقش‌آفرینی در سریال سیاسی طنز «خادم ملت» به شهرت رسید که در آن نقش معلمی را بازی می‌کرد که رئیس جمهور کشور می‌شود، این سناریو در سال ۲۰۱۹ میلادی به واقعیت پیوست و مردم اوکراین امیدوار بودند که وی بتواند به جنگ در دونباس پایان دهد، اما وی پس را انتخاب، خود را اسیر کشمکش‌های سیاسی و جریان ملی رادیکال داخلی و فشار‌های فزاینده روسیه یافت که مانع از تحقق صلح تا به امروز شده است.

هویت فرهنگی و زبانی جامعه اوکراین چیست؟

اوکراین کشوری با چنددستگی عمیق میان مناطق غربی که به زبان اوکراینی صحبت می‌کنند و آینده خود را در اتحادیه اروپا می‌بینند و مناطق شرقی روس‌زبان که خود را وفادار به مسکو می‌دانند، به شمار می‌رود و به همین خاطر، «ساموئل هانتینگتون»، متفکر سیاسی امریکا در کتاب معروف خود «برخورد تمدن‌ها» اوکراین را کشوری چنددسته و دارای فرهنگ‌های مختلف توصیف کرده است.

سناریو‌های جنگ احتمالی میان روسیه و اوکراین چیست؟

بر اساس آخرین برآورد‌های دستگاه‌های اطلاعاتی غربی، ارتش روسیه به استقرار خود در مناطق هم‌مرز با اوکراین برای مقدمه‌چینی به منظور حمله گسترده ادامه می‌دهد.

در همین رابطه، «زود دویشه تسایتونگ»، کارشناس نظامی می‌گوید: دستگاه‌های اطلاعاتی متفق‌القول هستند که روسیه طی هفته‌های گذشته اقدام به تقویت نیرو‌های خود در مرز اوکراین کرده است و احتمال حمله بسیار بالاست.

تعداد نیرو‌های روس بدون محاسبه نیرو‌های دریایی و هوایی و گروه‌های جدایی‌طلب در دونباس، حدود ۱۰۶ هزار نفر برآورد می‌شود.
این کارشناس نظامی افزود: در صورتی که روسیه به اوکراین حمله کند، انتظار می‌رود بزرگترین جنگ در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم شکل گیرد.

وی اظهار داشت: روسیه اخیرا اقدام به گسیل یگان‌های توپخانه، موشکی، واحد‌های رزمی و نیرو‌های ذخیره و بیمارستان میدانی به علاوه یگان‌هایی از پلیس ملی و واحد‌های ذخیره پلیس به سمت مرز‌های اوکراین کرده است که اگر کسی قصد اشغالگری داشته باشد، امری ضروری به حساب می‌آید.

از سوی دیگر، علیرغم حضور ۱۹۰ هزار سرباز اوکراینی که ۴۵ هزار نفر از آن‌ها در خط تماس با جمهوری‌های جدایی‌طلب مستقر هستند، کارشناسان نظامی غربی معتقدند که کیِف فاقد سامانه پدافند هوایی فعال است و به نمی‌تواند دربرابر حملات موشکی روسیه مقاومت کند به خصوص که مسکو اخیرا در شبه جزیره کریمه موشک‌های کوتاه‌بُرد با بُرد ۵۰۰ کیلومتری مستقر کرده است.

بیشتر بخوانید: بایدن، پوتین را تهدید کرد

به گفته دویتشه، بر اساس استقرار نیرو‌های روسی، سناریو محتمل حمله از سه جبهه به اوکراین است که خطرناک‌تر از گزینه‌های دیگر است.

ابزار‌های اقتصادی غرب در برابر روسیه در صورت حمله به اوکراین چیست؟

مهم‌ترین ابزار‌های اقتصادی غرب علیه مسکو در صورتی که به اوکراین حمله کند، به شرح ذیل است:

صادرات فناوری

یک مسئول بلندپایه امریکایی هشدار داد واشنگتن در صورت حمله روسیه به اوکراین، از اعمال تحریم‌های شدید کوتاهی نخواهد کرد؛ تحریم‌هایی که شامل صادرات تجهیزات پیشرفته امریکایی خواهد بود همچنین هرگونه سوء استفاده ابزاری مسکو از صادرات نفت و گاز به اروپا نتایج معکوس به دنبال خواهد داشت.

تحریم‌های مالی

علاوه بر تحریم‌های اقتصادی، ایالات متحده امریکا قصد دارد تحریم‌های مالی علیه روسیه از طریق ممانعت بانک‌های روسی از بکارگیری دلار را اعمال کند؛ تصمیمی که می‌تواند ضربه سنگینی به اقتصاد روسیه وارد کند به خصوص که از اوایل سال جاری، بورس مسکو و ارزش روبل روسیه به خاطر عدم از اطمینان و نبود ثبات با مشکلاتی همراه بوده است.

سوئیفیت

«بوریس جانسون»، نخست وزیر بریتانیا سه شنبه گذشته روسیه را تحریم کرد که در صورت حمله به اوکراین تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار خواهد گرفت.

جانسون گفت: ما اتفاق‌نظر داریم که به هرگونه حمله روسیه به اوکراین از طریق اعمال تحریم‌های اقتصادی شدید و هماهنگ شده پاسخ دهیم؛ تحریم‌هایی که شدیدترین آن علیه روسیه خواهد بود.

جایگزین گاز روسیه

مسئولان امریکایی در این باره اظهار داشتند واشنگتن و متحدان اروپایی در بازار جهانی به دنبال منابع جایگزین انرژی برای کاستن از تبعات هر گونه منازعه احتمالی هستند، این در حالی است که اروپا در فصل زمستان ببا افزایش بهای انرژی رو به رو است.

این مسئول امریکایی تاکید کرد: بسته تحریم اقتصادی امریکا که در واکنش به حمله احتمالی روسیه به اوکراین آماده شده است، شامل محدودیت‌های بی‌سابقه درخصوص صادرات تجهیزات و فناوری پیشرفته امریکایی به روسیه است.

آیا مواضع بین المللی در قبال اوکراین واحد است؟

در سطح بین‌الملل، مواضع کشور‌های مختلف در قبال اوکراین متفاوت است، به طور مثال امریکا از ابتدا موضع تندی علیه روسیه از طریق هشدار‌ها درخصوص اعمال تحریم‌های بی‌سابقه و اشاره تلویحی به تحریم شخص پوتین اتخاذ کرده است.

از سوی دیگر، فرانسه نیز با لحنی تند و تیز با مساله اوکراین برخورد کرده و یکبار هشدار داده روسیه بهای سنگینی درصورت حمله به اوکراین خواهد پرداخت و بار دیگر خواستار گفتگو و کاهش شدت تنش شده است.

در مقابل، آلمان موضع مبهمی اتخاذ کرده و از سوی با تسلیح اوکراین مخالفت کرده و از طرفی دیگر بر لزوم گفتگو با روسیه تاکید کرده و افزوده است: حمله روسیه به اوکراین تبعات خطرناکی خواهد داشت و احتمال تحت الشعاع قرار گرفتن خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا وجود دارد.

در مقابل، چین موضعی کامل روشن در قبال مساله اوکراین دارد که کاملا مغایر با موضع امریکا است، پکن ضمن حمایت از روسیه، خواستار مدنظر قرار دادن نگرانی‌های امنیتی و منطقه‌ای روسیه و رفع آن است.

ترکیه نیز به دلیل داشتن روابط خوب با مسکو و کیِف، موضعی بی طرفانه در قبال این بحران اتخاذ کرده است و «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهوری ترکیه ضمن پیشنهاد میزبانی از دو طرف، از پوتین خواسته تا راهکار دیپلماتیک را در پیش بگیرد.