انتقال آب با چراغ خاموش

جامعه ۲۴- «آقاجان» در ۶۵ سالگی آواره کوه و بیابان شد. تونل انتقال آب هلیل‌رود به کیلومتر ۵ که رسید، دیگر آبی از چشمه روستا جاری نشد. تمام دارایی آقاجان جلوی چشمش خشک شد. ماند گوسفندانی که برای حفظ جانشان مجبور به مهاجرت به نقاط پایینی «رابر» شد. درست مثل سلیمان آور، فرامرز، فتحعلی و تمام ساکنان خالی از سکنه شده روستای گشکین و مبارک‌شاد. طول کشید تا سلیمان باور کند چه بر سرش آمده. ثروتمند نبود، اما خانه و باغی با درختان گردو زردآلو و هلو داشت. حالا چه؟ کارش شده هر روز رفتن سر میدان رابر تا سوار یکی از وانت‌های کارگری شود. تونل انتقال آب برای تامین آب شرب کرمان تاکنون ۸ آبادی «گشکین»، «مبارک‌شاد»، «هفتدانگ»، «سبزه طیاب»، «روسکین»، «نهر انجیر»، «اسفیج» و «گنجان» را خشک کرده است و بیم این می‌رود که با ادامه آن تا کیلومتر ۱۵ آب روستای اشکان و شهرستان بردسیر هم قطع شود.

بیشتر بخوانید: تالاب‌ها در سیل هم تشنه‌اند

تونل انتقال آب از هلیل‌رود برای تامین آب شرب کرمان یکی از ۴۱۱ پروژه فاقد مجوز محیط زیستی است که در بودجه ۱۴۰۱ بودجه گرفته‌اند. علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست ششم اسفند از این پروژه بازدید کرد، اما این بازدید با آمدن چند ده نفر از اهالی معترض به محل تونل انتقال آب، از کنترل خارج شد و محافظان، سلاجقه را به زحمت راهی خودرو کردند.
دامنه اعتراضات چه در محل سد و چه در تونل انتقال آب بالاست. هر دوی این پروژه‌ها مجوز محیط زیستی ندارند: سد شهیدان امیر تیموری که پایین‌دست لندفیل رابر ساخته شده و ۹۳درصد پیشرفت فیزیکی داشته و همینطور تونل انتقال آب که اعداد و ارقام متناقضی درباره پیشرفت فیزیکی‌اش بیان شده. پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو، اما آذرماه در خبری به نقل از مدیرکل آب منطقه‌ای استان کرمان بر عدد ۴۴درصد تاکید کرده است. با این حال مرجان شاکری، مدیر کل محیط زیست استان کرمان در گفتگو با «پیام ما» پیشرفت فیزیکی تونل را ۳۰ درصد اعلام می‌کند.
سبزه‌طیاب خالی از سکنه شد
تونل از دو سمت بردسیر و رابر پیش رفته است؛ ۱۰کیلومتر و ۷۰۰متر از سمت بردسیر و ۵کیلومتر و ۳۰۰متر هم از سمت رابر. این ۵کیلومتر، اما با شکست گسل‌های زمین آب شرب ۸ پارچه آبادی را از سمت رابر قطع کرده است. آقاجان رکنی یکی از مالکان عمده سبزه‌طیاب بود، یکی از آبادی‌هایی که بعد از پیشروی تونل کاملا خشک شد. باغ و مراتع که از بین رفت، آقاجان، بی‌بی را به همراه دو فرزندش در گنجان، نزدیکترین روستا به سبزه‌طیاب گذاشت و رفت تا گوسفندانش، تنها منبع درآمدش را حفظ کند. «دو دانگ و نیم سبزه طیاب برای من بود، اما تونل، باغ، زمین و همه زراعتمان را خشک کرد. ما همینطور که دامداری‌مان خوب بود، از طریق املاک و کشاورزی که داشتیم، بی‌نیاز بودیم و محتاج کسی نمی‌شدیم، ولی تونل آب ما را قطع کرد، دیگر نتوانستیم هیچ کاری کنیم. الان چهار سال است که دیگر زراعت نداریم. مجبور به مهاجرت شدیم. زن و بچه‌ام را در گنجان گذاشتم و خودم هم به قد رودخانه زیر رابر رفتم تا همین تعداد دامی که برایمان باقی مانده را نگه دارم و از این طریق امرار معاش کنیم.»
از باغداری تا کارگری
۸ آبادی با پیشروی تونل خشک شده‌اند و از میان آن‌ها وضعیت روستای گشکین، مبارک‌شاد و سبزه طیاب از همه بدتر است. ساکنان گشکین که کشاورز، دامدار و زنبوردار بودند، همه مجبور به ترک روستا شدند. سلیمان آور در گشکین باغدار بود، اما بعد از اینکه کل سرمایه‌اش خشکید، ناچار به مهاجرت به رابر شد. «چهار سال است که گشکین خشک شده، سال اول برای ما هم مثل گنجان با تانکر آب آوردند، اما بعد همان را هم قطع کردند. مردم متفرق شدند. یک عده رابر رفتند، یک عده گنجان و بعضی هم کرمان. من به ناچار به رابر آمدم. قبلا باغدار بودم، ولی الان کارم شده هر روز رفتن سر میدان رابر برای کارگری. بیشتر وقت‌ها هم کار نیست. به زحمت توانستم یک خانه خشت و گلی در رابر با ۳۰۰ هزار تومان ماهانه کرایه کنم.» فتحعلی شمس‌الدینی هم از گشکین به رابر آمده. او قبلا هم باغدار بود و هم زنبوردار، اما حالا فقط زنبورهایش برایش باقی مانده که البته در این مهاجرت یک سومش هم از دست رفته. «با زنبورداری که نمی‌شود زندگی را گذراند؛ چندین میلیون زیر بار قرض رفتم. ما چهار برادریم که وضعیت همگی‌مان همین است. همه چشمه‌سار‌ها و قنات‌ها را خشک کردند، من باغی داشتم که انواع درخت‌ها را داشت. بیشتر از صد درخت گردو داشتم، اما الان دو سال است توان رفتن به روستا را ندارم، هر وقت نگاهم به آن سمت می‌افتد، گریه‌ام می‌گیرد.» عده‌ای از اهالی گشکین به چوپانی روی آوردند، عده‌ای به کارگری و ۱۲ خانوار که زنان سرپرستشان بودند و یا دارای فرزند معلول، وضعیت نامعلومی دارند. تعداد زیادی از این افراد به نزدیک‌ترین روستا به گشکین پناه آوردند؛ روستایی که در تابستان فقط ۲۰ دقیقه آب شرب دارد و مردمانش برای تامین آب از تانکر استفاده می‌کنند.
عملیات اجرایی شبانه
تونل انتقال آب سد صفارود سال ۹۵ با حکم دادگاه متوقف شد. دادگاه پس از بررسی پرونده و اخذ وثیقه ۳۱ میلیارد ریالی و تصویر استفتاء از دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، دستور توقیف عملیات اجرائی تونل انتقال آب سد صفارود که از سرشاخه‌های اصلی هلیل‌رود است را صادر کرد. مدتی بعد، اما این حکم شکسته شد و عملیات اجرایی از سر گرفته شد. اعتراضات مردم روستایی، اما منجر به حضور سردار شهید قاسم سلیمانی بر سر پروژه و نوشتن یک صورت‌جلسه به امضای استاندار وقت و سایر مسئولان برای توقف این طرح بود. او در یک ویدیو که در شبکه‌های اجتماعی بار‌ها دیده شده، این تونل انتقال را یک خیانت خوانده و گفته است: «اگر این اقدام صورت گیرد کل جیرفت از بین می‌رود. تاکنون دو نقطه از رودخانه بسته شده و اگر این کار ادامه پیدا کند، نه تنها سد جیرفت بلکه کل جیرفت از بین می‌رود.»
این پروژه چهار سال پیش متوقف شد، اما اکنون در لایحه بودجه ۱۴۰۱ اعتبار گرفته است. یک منبع آگاه در آب منطقه‌ای کرمان نیز عملیات اجرایی شبانه این پروژه را تایید کرده. طبق گفته او این پروژه در حال آب‌بندی است.
آب لاله‌زار قطع می‌شود
خدارضا شمس‌الدینی، رئیس شورای اشکان و نایب رئیس شورای مرکزی بخش رابر معتقد است که اگر تونل به کیلومتر ۱۵ برسد، رودخانه اشکان و آبدر از بین می‌رود و بعد هم منبع اصلی آب کوه شاه و لاله‌زار نیز قطع می‌شود. «اگر این تونل ادامه یابد یک فاجعه رخ می‌دهد. تبعات این تونل صرف چند روستا نیست بلکه منطقه لاله‌زار، بردسیر و شهرستان‌های پایین‌دست نیز دچار مشکل می‌شوند.» به گفته او این تونل در ادامه بر جازموریان و مناطق جنوبی کرمان نیز اثر خواهد گذاشت.
سلاجقه: انتقال آب به صورت روکار
سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست تاکید دارد که به دنبال راهکار جایگزین برای انتقال آب به کرمان است. او در گفتگو با «پیام‌ما» می‌گوید: «یکی از پروژه‌های بدون مجوز در کرمان، انتقال آب از سمت رابر و سد صفارود است. ما به دنبال گزینه‌های جایگزین هستیم و استانداری کرمان هم این موارد را دنبال می‌کند تا شاید بحث انتقال آب از صفارود منتفی شود.» رئیس سازمان محیط زیست می‌گوید در کنار این موضوع در حال مذاکره با وزارت نیرو برای روکار شدن این پروژه در صورت ادامه روند آن است. «ما حتی در همین شرایط با محرابیان، وزیر نیرو گفت‌و‌گوی حضوری داشتیم تا بقیه این تونل به صورت خط لوله اتفاق بیفتد، چرا که به هر حال بحث تخصیص منابع و مصارف آب در حیطه وظایف وزارت نیرو است. با این حال با توجه به خسارت‌های زیادی که این پروژه ایجاد کرده و در ادامه می‌کند جلوی انتقال پروژه در قالب تونل گرفته شده و با وزارت نیرو به این نتیجه رسیدیم که اگر قرار است ادامه پیدا کند در قالب لوله‌گذاری باشد.» آن طور که مرجان شاکری، مدیر کل محیط زیست استان کرمان می‌گوید با لوله‌گذاری دیگر خطراتی برای روستا‌های پایین‌دست ایجاد نمی‌شود: «به هر حال این آب قرار است پشت شد جمع شود، ولی اگر در قالب تونل پیش رود گسل‌ها پاره شده و آبی که در کوه بین لایه‌ای آبدار جاری است به سمت تونل کشیده می‌شود، اما با لوله‌کشی دیگر این مشکلی ایجاد نمی‌شود.»
سرنوشت پروژه‌های اجرا شده بدون مجوز
۴۱۱ پروژه‌ای که نامشان در لایحه بودجه ۱۴۰۱ آمده مجوز محیط زیستی ندارند؛ پروژه‌هایی که بعضی بیش از ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌اند. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست که پیش از این در نامه‌ای خطاب به رئیس مجلس با اشاره به اینکه بیش از ۹۶ درصد پروژه‌های بدون ارزیابی محیط زیستی مربوط به دو دستگاه وزارت نیرو و وزارت راه و شهرسازی است، خواستار حذف ردیف بودجه این طرح‌ها شده بود، حالا می‌گوید چاره‌ای جز ادامه طرح‌هایی که پیشرفت داشته‌اند نیست. «بعضی از این پروژه‌ها به سال ۶۲ برمی‌گردند و در آن سال‌ها چندان دستورالعمل ارزیابی صادر نشده و چندان دنبال مجوز محیط زیستی نبودند و تازه ۱۳ سال است که مجوز محیط زیست تکلیف شده است.» سلاجقه با اشاره به تحویل فهرست این پروژه‌ها به سازمان برنامه و بودجه و مجلس توضیح می‌دهد: «بسیاری از این پروژه‌ها درصد پیشرفت فیزیکی‌شان خیلی بالاست و در مرحله ۸۰ تا ۹۰ درصدی هستند که آن‌ها ادامه خواهند یافت، ولی پروژه‌هایی که پیشرفت فیزیکی‌شان از ۴۰درصد به پایین باشند، از آن‌ها ارزیابی زیست محیطی می‌خواهیم.»