آب، مهم‌ترین محرک مهاجرت اجباری در آینده خاورمیانه

جامعه ۲۴- آمار‌ها می‌گویند در خاورمیانه و شمال آفریقا جنگ، درگیری و بیکاری مهم‌ترین عوامل مهاجرت -داخلی و خارجی- هستند. اما پیش‌بینی‌های بانک جهانی نشان داده در آینده وضعیت منابع آب و خشکسالی، محرک‌های اصلی مهاجرت در این منطقه خواهند بود. پژوهشگران معتقدند با تشدید آثار تغییرات آب و هوایی، این الگو‌های تاریخی در آینده تغییر می‌کند چرا که در مناطقی که حکمرانی آب با اشکالاتی روبه‌رو است، تغییر اقلیم می‌تواند آسیب‌پذیری‌ها را تشدید کند و تنش‌های مرتبط با منابع آب را ایجاد کند.

تابستان گذشته بانک جهانی گزارشی منتشر کرد و در آن اعلام کرد کمبود منابع آب در جهان مهاجرت را تا ۱۰ درصد افزایش خواهد داد. این گزارش منطقه منا را کم‌آب‌ترین منطقه جهان دانسته و بیان کرده بود دسترسی به آب برای میلیون‌ها نفر در این منطقه یک مبارزه روزانه است. در گزارش دیگری که توسط بانک جهانی منتشر شده، به بررسی ارتباط بین آب و مهاجرت و پیامد‌های آن برای توسعه اقتصادی پرداخته شده است. این گزارش نگاهی به وضعیت آب در منطقه منا هم داشته و هشدار داده است که نارضایتی‌های اجتماعی-اقتصادی مرتبط با خشکسالی یا کمبود آب -به ویژه در غیاب نهاد‌های قدرتمند در زمینه مدیریت آب- می‌تواند منجر به تنش‌های داخلی شود.

این روز‌ها که آتش جنگ بین روسیه و اوکراین اخبار جهانی را تحت تاثیر قرار داده است، یکی از موضوعاتی که باز هم مورد توجه قرار گرفته مسئله مهاجرت‌های اجباری و آوارگان جنگی هستند. کسانی که ناخواسته برای رهایی از شرایطی که نقشی در ایجاد آن نداشته‌اند، تن به مهاجرتی اجباری می‌دهند و به سوی سرنوشتی نامعلوم می‌روند. اتفاقی که سالهاست بخشی از سرنوشت مردمان خاورمیانه است. آمار‌ها نشان داده است بیشترین مهاجران از خاورمیانه و شمال آفریقا برای رهایی از شرایط جنگ و ناآرامی‌های منطقه راهی کشور‌های دیگر شده‌اند.

اما آنچه فراتر از جنگ میان کشورهاست و می‌تواند منجر به مهاجرت ساکنان یک منطقه شود، بحران آب است. شاید بتوان گفت مفهوم «مهاجر آب» مفهومی برای دنیای آینده است. دنیایی که در آن منابع آب محدودتر شده و کشور‌های در حال توسعه که اغلب از نبود مدیریتی صحیح رنج می‌برند، بیش از دیگر کشور‌ها با بحران آب مواجه می‌شوند و در نتیجه شهروندان این کشور‌ها برای حفظ حیات خود ناگزیر به هجرت هستند.

در گزارش‌های منتشر شده از سوی بانک جهانی آمده است: «کمبود آب منجر به افزایش ۱۰ درصدی مهاجرت جهانی می‌شود. تغییرات آب‌و‌هوایی بحران جهانی آب را تسریع می‌کند. ۱۷ کشوری که ۲۵ درصد جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند، در حال حاضر با سطوح بسیار بالاتری از تنش آبی مواجه هستند» از میان ۱۷ کشوری که در این گزارش به آن اشاره شده ۱۱ کشور در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند. آمار‌های بانک جهانی نشان می‌دهد: «منطقه MENA با حدود ۷.۲ میلیون پناهنده، دارای بالاترین میزان مهاجرت اجباری در جهان است. ۱۲.۴ میلیون آواره داخلی از جنگ‌های طولانی فرار می‌کنند. اما نکته مهم‌تر این است که این منطقه کم‌آب‌ترین منطقه جهان است و بیش از ۶۰ درصد از جمعیت آن در مناطقی با تنش آبی بالا زندگی می‌کنند»

در یکی از گزارش‌های بانک جهانی با عنوان «آب، مهاجرت و توسعه» که به موضوع مهاجرت‌های اجباری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا پرداخته است، به نکاتی اشاره شده که از سویی می‌تواند مصداقی برای مفهوم «جنگ آب» باشد و از سویی اقداماتی با هدف تشدید عوامل مهاجرت در این منطقه، در گزارش بانک جهانی بعد از اشاره به این موضوع که جنگ و بیکاری بیش از رویداد‌های مرتبط با آب، مانند خشکسالی، محرک‌های تاثیرگذار مهاجرت در منطقه منا هستند.

بیشتر بخوانید:  استخر‌های ذخیره آب، بلای جان زمین

با تشدید تاثیرات تغییرات آب و هوایی، این الگو‌های تاریخی ممکن است تغییر کرده و در مناطقی که فاقد حکمرانی خوب هستند، آسیب‌پذیری و تنش‌ها را بر سر منابع آب تشدید کند آمده است: «درگیری‌ها اغلب منجر به هدف‌گیری و تخریب زیرساخت‌های آب می‌شود. از سال ۲۰۱۱، حداقل ۱۸۰ مورد وجود داشته است که در آن زیرساخت‌های آبی در غزه، یمن، سوریه و لیبی هدف قرار گرفته‌اند و صد‌ها هزار نفر را بدون دسترسی به آب رها کرده‌اند. نبود دسترسی به آب یکی از نقاط ضعف مردمی است که بر اثر درگیری آواره شده‌اند. دسترسی به آب آشامیدنی سالم یک مبارزه روزانه برای میلیون‌ها عراقی، لیبیایی، فلسطینی، سوری، یمنی و مهاجران بین‌المللی است که به اجبار آواره شده‌اند. این چالش‌ها به‌ویژه برای آسیب‌پذیرترین افراد، مانند افراد دارای معلولیت و زنان، باعث قرار گرفتن در معرض خشونت و آسیب‌های جدی جسمی و روانی می‌شود.»

علاوه بر مهاجرت اجباری، کمبود آب وقتی با نبود مدیریت صحیح منابع و بی‌توجهی به تبعات اجتماعی مسئله آب همراه شود، منجر به نا آرامی‌ها و نارضایتی‌هایی نیز می‌شود. تجربه‌ای که ایران در سال جاری در شهر‌های مختلف از سر گذراند و تضمینی وجود ندارد که با عملی نشدن وعده‌هایی که تنش‌ها را به صورت موقتی آرام کرد، در سال آینده این اعتراضات آبی در مناطق دیگر کشور شکل نگیرد. در گزارش‌های بین‌المللی، اما در مورد نارضایتی‌های اجتماعی در اثر کمبود آب هشدار‌های جدی مطرح شده و آمده است: «نارضایتی‌های اجتماعی-اقتصادی موجود در کشور‌ها وقتی با خشکسالی یا کمبود آب همراه شوند، می‌توانند منجر به تنش‌های داخلی شوند، به ویژه در غیاب نهاد‌های سیاست‌گذار قدرتمند. بحران آب در سال ۲۰۱۸ در بصره یادآور تنش‌هایی است که می‌تواند در پی کمبود آب و کاهش کیفیت خدمات در متن درگیری‌های مسلحانه طولانی‌مدت ایجاد شود» هر چند بانک جهانی معتقد است چالش‌های آبی همان اندازه که می‌توانند منجر به بروز درگیری شوند، این ظرفیت را هم دارند که زمینه‌ساز ایجاد همکاری بین کشور‌ها شوند، اما در این میان تناقضاتی نیز وجود دارد که پیش‌تر به آن اشاره شد. تخریب زیرساخت‌های آبی در جریان درگیری‌های میان کشور‌های مختلف یکی از مصادیق این تناقضات است.

در گزارش بانک جهانی آمده است راهکاری که کم‌آب‌ترین منطقه دنیا برای رفع مسئله آب می‌تواند در پیش گیرد مقاوم‌سازی در برابر این بحران است این گزارش پیشنهاداتی هم ارائه می‌کند که شاید در بسیاری از مقالات علمی به آن اشاره شده و مورد تاکید کارشناسان است، اما برخی کشور‌های منطقه منا با اینکه به شکل پیشرفته‌ای با بحران آب روبه‌رو هستند، کمتر به این پیشنهادات و هشدار‌ها توجه دارند: «بحران طولانی‌مدت مهاجرت و کمبود آب، می‌طلبد که کشور‌های منطقه تمرکز خود را از حمایت‌های بشردوستانه به سمت سیاست‌های بلندمدت امنیت آبی ببرند. کشور‌های این منطقه باید به یک چارچوب یکپارچه برای پاسخگویی به مسئله آب برسند.

از طرفی سیاست‌ها و زیرساخت‌های مورد نیاز برای ایجاد مقاومت در برابر آب گران هستند، اما خشکسالی بسیار پرهزینه‌تر است و به‌طور بالقوه رشد اقتصادی یک شهر را تا ۱۲ درصد کاهش می‌دهد. اگرچه سازگاری با این رویداد‌ها می‌تواند گران باشد، اما سرمایه‌گذاری در سیاست‌ها و زیرساخت‌هایی که تاب‌آوری آب شهری را افزایش می‌دهند، بسیار مهم است. زیرا شهر‌ها در رشد اقتصادی تاثیرگذار هستند. بازچرخانی آب و کنترل سیلاب، منابع آب جایگزینی را فراهم می‌کند که دارای مزایای محیط زیستی هستند.

مفاهیمی از قبیل «شهر اسفنجی» حفاظت در برابر سیلاب و جذب روان‌آب را بهبود می‌بخشد و منابع آب بیشتری را برای ساکنان شهر ایجاد می‌کند. از آنجایی که شهر‌ها در دنیا با تقاضای فزاینده جمعیت مواجه هستند و همین موضوع شوک‌های وارده به منابع آب آن‌ها را افزایش می‌دهد، نیاز به مدیریت بیشتر تقاضا دارند. در طراحی‌های شهری نیز باید تجدیدنظر‌هایی صورت گیرد، پایه‌های بتنی غیر قابل نفوذی که شهر‌ها روی آن‌ها قرار گرفته‌اند، الگو‌های زهکشی را مسدود می‌کنند و باعث می‌شوند روان‌آب از شبکه شهری عبور کند و منجر به جاری شدن سیلاب در مناطق مسکونی شده و در نهایت از شهر خارج شود.

در صورتی که شهر‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که شبیه اسفنج‌هایی باشند که آب را جذب و در زیرزمین ذخیره می‌کنند. در نهایت رویکرد‌هایی نیز برای تخصیص مجدد این آب‌های ذخیره شده در نظر گرفته شود» رویکرد‌های علمی نشان می‌دهد که با مدیریت صحیح و اصولی می‌توان از مهاجرت‌های اجباری – داخلی و خارجی- بر اثر کمبود منابع آب پیشگیری کرد.

هر چند خاورمیانه و شمال افریقا محرک‌های دیگری نیز برای افزایش مهاجرت دارند، اما تشدید این امر می‌تواند در بلند مدت برای این منطقه آثار و تبعات جبران‌ناپذیری داشته باشد. کما اینکه همین حالا هم برخی کشور‌های آسیب‌پذیر منطقه با این تبعات دست به گریبان هستند.