جوادی آملی: فساد در جامعه مانع پویایی و ماندگاری است

جامعه ۲۴- استاد حوزه علمیه قم و مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء، با بیان اینکه توصیه‌هایی که در دعای «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» از ناحیه پیامبر گرامی اسلام آمده، توصیه‌هایی از جهت احیا و قوام جامعه است و قطعاً بدون آن جامعه به قوام نخواهد رسید، گفت: جامعه‌ای که در آن بیمار، فقیر و فساد باشد، جامعه‌ای که در آن رنج و مشقت وجود داشته باشد و جامعه‌ای که اسیر در آن وجود داشته باشد، و انسان‌ها نتوانند آزادانه در مسیر رضایت الهی و خواسته‌های حق و حقیقی خود گام بردارد و حرف بزند و ممنوعیت‌های مختلفی برای انسان باشد، پایا، پویا و مانا نخواهد بود. این بسیار حرکت نادرستی که عده‌ای را محدود، عده‌ای را محبوس و عده‌ای را در شرایط سخت قرار دهیم تا گروهی بخواهند در مسیر باشند.

حجت الاسلام و المسلمین جوادی آملی در گفتگو با شفقنا، بیان کرد: دعا‌هایی که در ماه مبارک رمضان از ناحیه منابع وحیانی به ما رسیده، بسیار شریف هستند از جمله دعای «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» که قرائت آن هر روز بعد از نماز‌های ماه مبارک رمضان از منشأ وحی، رسول مکرم اسلام (ص) به ما سفارش شده و همه براساس این توصیه، عمل می‌کنند. این دعا‌ها در حقیقت عناصر اصلی یک جامعه است و بر این اساس می‌تواند ایستا و به سامان باشد و از هرج و مرج‌ها و تزلزل و اضطراب رهایی پیدا کند.

وی ادامه داد: هشت عنصری که در این دعا آمده، به مسایل بسیار مهم و قابل توجهی اشاره دارد و اگر پیامبر گرامی اسلام خواندن این دعا را به عنوان توصیه هر روز بعد از نماز‌های ماه مبارک رمضان بیان نمی‌فرمود، شاید ما به اهمیت این توصیه‌ها توجه نداشتیم. جامعه‌ای می‌تواند ایستا، قائم و پایدار باشد که این عناصر اصلی و اولیه آن به درستی شکل گرفته باشد.

جامعه‌ای که نسبت به گذشتگان تعهد اخلاقی و دینی نداشته بشد، متزلزل است

وی به عناصر دعای «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» اشاره و خاطرنشان کرد: عنصر اول اینکه جامعه نسبت به گذشتگان، ارحام، والدین و همه کسانی که از دست دادند، تعهد اخلاقی و دینی نداشته باشد. جامعه‌ای که نتواند رابطه خود با گذشتگان، والدین و ارحامی که از دنیا رفته اند را به درستی اصلاح کند و نیازها، خواسته‌ها و انتظارات آنان که دستشان از دنیا کوتاه است را تأمین نمایند، این جامعه ناپایدار و متزلزل است لذا از خداوند می‌خواهیم که نیاز‌ها و خواسته‌های اهل قبور را بر طرف کن و با سرور، نشاط و شادی که از طریق صدقات، زکات، خدمات، نماز‌ها و امثال ذلک می‌توانیم انجام دهیم، نیاز‌های آن‌ها را به نوبه خود تأمین کنیم.

وی گفت: اگر پدر یا مادر از دنیا رفتند، چشمشان به دستان فرزندانشان است، آن‌ها می‌خواهند ببینند که بازماندگان نسبت به آن‌ها چگونه رفتار می‌کنند. دعایی در نماز میّت خوانده می‌شود که خدایا «در میان بازماندگان نقطه ارتباط را باقی بگذار» این طلب و دعا، نشان از این است که ما نسبت به گذشتگان باید متعهد باشیم. اولین تعهدی که ما در این دعا داریم، این است که اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ؛ خدایا نشاط، شادمانی، خیر و برکت که همان تقواست را به برکت ماه مبارک رمضان برای آنان از طریق بندگان صالح خود بفرست؛ بنابراین این یکی از خواسته‌های اصلی جامعه است، جامعه‌ای که نتواند نسبت خود را با پیشینیان و گذشتگان به درستی اصلاح کند و در تأمین خواسته‌ها و نیاز‌های آنان اقدامی کند، احساس خسارت و ناتوانی می‌کند و همین احساس ضعف و ناتوانی، طبعاً اجازه حرکت بعدی را برای انسان‌ها قائل نیست؛ بنابراین اولین خواسته این است که خدایا نسبت ما را با پیشینیان و گذشتگان و اموات و کسانی که از ما انتظاراتی دارند و تعهداتی که ما باید شرعاً نسبت به آن‌ها داشته باشیم، به لطف و کرمت تقویت بفرما.

در یک جامعه اسلامی نباید فقیری وجود داشته باشد

استاد حوزه علمیه قم به فراز دیگری از این دعا اشاره و توضیح داد: نوع دیگری که ما در حقیقت در این رابطه امروز انتظار داریم، این است که در این دعا می‌خوانیم «اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ کُلَّ جَائِعٍ، اللَّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیَانٍ»؛ این موارد خواسته‌های عمومی یک جامعه است و جامعه بدون این خواسته ها، یک جامعه پایدار، ثابت و باقی نیست بلکه یک جامعه متزلزل است و جامعه متزلزل راه به جایی نخواهد بُرد. جامعه‌ای که در آن فقیر وجود داشته باشد، دارای نقص اجتماعی است. یکی از مذموم‌ترین امور اجتماعی در جامعه اسلامی، مساله «فقر» است که خدای عالم در قرآن نه تنها دستور داده است که فقیر در جامعه نباشد بلکه فرمود فقر را از جامعه ریشه کن کنید لذا جامعه اسلامی باید تلاش و کوشش کند که با توجه به امکاناتی که امروز به لحاظ مباحث اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراهم است، هیچ کسی در جامعه اسلامی فقیر نباشد و فقر در جامعه ریشه کن شده باشد.

وی افزود: اندیشه بلند اسلام این است که با فقیر مبارزه نمی‌کند بلکه با فقر مبارزه می‌کند و اگر می‌گوید که خدایا هر فقیری را به غنای خودت برسان، یعنی اینکه ما فقر را در حقیقت از جامعه ریشه کن کنیم. ریشه کنی فقر در جامعه امروز براساس امکانات و شرایطی که در نظام‌های مدرن تعریف شده، کار دشواری نیست و اهل خیر هم در جامعه اسلامی ما فراوان می‌باشد، بسیار هستند کسانی که برای رفع فقر آمادگی دارند، اما از سوی دیگر نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی باید ساز و کاری را فراهم کند که ما در جامعه شاهد فقر نباشیم.

بیشتر بخوانید:  آغاز خرید شهرداری تهران از بورس کالا

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء گفت: گاهی اوقات آمار‌هایی که به صورت رسمی از سوی مسئولان نظام داده می‌شود، جز برای سرافکندگی یک جامعه چیز دیگری نخواهد بود. البته هرکدام از شئون انسانی باید کار خود را انجام دهد، اما نقش دعا در این رابطه هم نقش حیاتی است. ما اگر مساله دعا را مطرح می‌کنیم، بدین معنا نیست که دعا جایگاه مسایل علمی، تجربی و انسانی را بگیرد، انسان دارای سه عنصر طبیعی، انسانی و الهی است و باید هر سه عنصر فعال باشند تا به موفقیت برسد.

اگر جنبه‌های علمی، تجربی و دانش‌ها در فضای مسایل علوم تجربی و طبیعی به کار نیاید، یا روابط انسانی اصلاح یا تصحیح نشود یا رابطه الهی اصلاح نشود، یک نقص و ضعفی است که باید برطرف شود. انسان در سه عنصر طبیعت، اجتماع، عبودیت و بندگی در پیشگاه پروردگار عالم رشد می‌کند و در این رابطه اگر گفته می‌شود «اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ» بدین معنا نیست که ما بخواهیم از جایگاه دعا مشکلات اجتماع را برطرف کنیم، دعا نقش بسیار کلیدی دارد، اما آن دو حوزه دیگر یعنی روابط انسانی و روابط علمی و طبیعی هم بایستی به کار آیند.

جامعه‌ای که گرسنه و فقیر داشته باشد، موفق نخواهد بود

وی به فراز «اللَّهُمَّ أَشْبِعْ کُلَّ جَائِعٍ» این دعا اشاره و بیان کرد: اگر در جامعه‌ای گرسنه باشد یا انسانی باشد که بدون شکم سیر سر به بالین بگذارد، نکوهیده است و در منابع وحیانی ما هم هست که مبادا انسانی یا همسایه‌ای یا کسی در شهر و دیاری باشد که از نان سیر برخوردار نیست. طبیعی است جامعه‌ای که از انسان گرسنه رنج می‌برد، نمی‌تواند یک جامعه بالنده باشد. ما به دنبال جامعه بالنده، پویا، ایستا و به سامان هستیم و آن جامعه‌ای که گرسنه و فقیر داشته باشد، طبیعی است که موفق نخواهد بود.

جوادی آملی تصریح کرد: عنصر چهارمی که به عنوان عنصر اصلی و حیاتی نقش آفرینی می‌کند، این است که جامعه باید خود را به لحاظ پوشش مناسب به گونه‌ای نگه دارد که احساس عریانی نکند، نه عریانی به معنای اینکه لباس اولیه نداشته باشد، بلکه احساس حجاب و امنیت نداشته باشد و احساس نکند که در نزد خانواده، اقوام و دوستانش عریان است و حیثیت اجتماعی و تربیتی او زیر سوال می‌باشد، چنین شخصی در هیچ یک از صحنه‌های علمی، عملی، صنعت، کشاورزی، تولید و خدمت موفق نخواهد بود لذا یکی از خواسته‌های اصلی و عنصر عمده و مهم زیر ساختی جامعه ما این است که انسان‌ها از پوشش‌های امنی استفاه کنند و عریان (به معنای اینکه حیثیت آن‌ها زیر سوال رفته باشد) زندگی نکنند.

وی درباره فراز «اللَّهُمَّ اقْضِ دَیْنَ کُلِّ مَدِینٍ‏»، گفت: مورد دیگری که بسیار هم رایج است و بایستی برای آن جامعه اسلامی یک فکر اساسی کند، گرچه باور دارم که در جامعه ما انسان‌های بسیار شایسته‌ای هستند که مخصوصاً در ماه مبارک رمضان برای دین مدیونین و قرض قرض داران تلاش می‌کنند، اما دیگر عناصری که پیامبر (ص) مورد توصیه قرار داده است، اینکه: «اللَّهُمَّ اقْضِ دَیْنَ کُلِّ مَدِینٍ‏؛ خدایا دین هر انسان قرض دار را ادا کن.» اولاً رویکرد این مساله را انسان به سمت خدا می‌برد یعنی هر خدمتی که می‌خواهد انجام دهد، به امر و توصیه الهی می‌باشد و خدای عالم از این امر راضی است. خدای عالم این را در منابع وحیانی و کتاب عزیز خود قرآن به ما توصیه کرده و ما باید اینگونه از مسایل اصلی را از ساحت الهی بخواهیم.

استاد حوزه علمیه قم اظهار کرد: نوع دیگری که ممکن است جامعه را به چالش و اضطراب بکشد و جامعه نتواند به سامان، ایستا و پویا باشد، سختی‌ها و مشکلاتی است که برای افراد به وجود می‌آید «اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ کُلِّ مَکْرُوبٍ»؛ یعنی خدایا از هر انسانی که کرب و سختی و دشواری برایش وجود دارد، برخی برای فرزندان، همسران، دوستان، ارحام، خواهران و برادرانشان نگرانی‌هایی دارند که حتی نمی‌توانند به نزدیک‌ترین افراد اظهار کنند، این رنج و ناراحتی انسان را از دورن متلاشی می‌کند، ما در ماه مبارک رمضان به توصیه پیامبر (ص) از خدا می‌خواهیم که این سختی‌ها و دشواری‌ها را از جامعه ما بردارد و جامعه ما رخت آزادی، راحتی و نشاط درونی را احساس کند و این رنج او را بیش از این نیآزارد.

وی بیان کرد: نکته دیگر به عنوان یکی از عناصر اصلی زیر ساختی این است که اللَّهُمَّ رُدَّ کُلَّ غَرِیبٍ؛ با توجه به رفت و آمد‌هایی که امروز شاهدیم، غربت یک اتفاق نامبارکی است که امروز در جامعه بشری اتفاق می‌افتد و ما هر چه بخواهیم این مساله را نادیده بگیریم، این اتفاق قابل بیان نیست. گاهی اوقات عنوان مهاجرت، فرار و غربت می‌دهیم، همه این‌ها درد آور و رنج آور است و باعث می‌شود که جامعه از این وضعیت رنج ببرد. خدایا هر کسی که از جامعه به هر دلیلی رفته و غربتش بر سر خانواده، فرزندان و خودش هست را به سامان برسان.

حرّیت و آزادی از بهترین هدایا و مواهب الهی است

وی درباره فراز «اللَّهُمَّ فُکَّ کُلَّ أَسِیرٍ» این دعا گفت: اسارت انواع مختلفی دارد. حرّیت و آزادی از بهترین هدایا و مواهب الهی است. اگر جامعه‌ای دارای چنین ویژگی نباشد و احساس کند که نمی‌تواند خواسته ها، اندیشه‌ها و اراده اش را در جهت صلاح و کمال جامعه استفاده کند، این شخص اسیر است و کسی است که در فضای محدود زندگی می‌کند، احساس لذت در زندگی را ندارد. از جمله توصیه‌هایی که رسول گرامی اسلام دارند این است که خدایا جامعه‌ای را که در آن اسیر وجود دارد، حال یا اسیر مادی که در زندان است و در شرایط سخت قرار گرفته و نا توانی مالی و جسمی دارد و به هر دلیلی مجبور شده که در زندان باشد، خدایا او را از این حصر و وضع نا مناسب خارج کن.

فساد‌ها به بنیان‌های اعتقادی، معرفتی و افکار جامعه آسیب می‌زند

همه کسانی که به گناه، طغیان، معصیت و دروغ در اسارت قرار گرفتند و در شرایطی هستند که آزاد نیستند و حرّیت انسانی و الهی برای آنان تأمین نیست، اینان مشمول این دعا هستند و از خدا می‌خواهیم که همه انسان‌هایی که در سختی و تنگنا قرار دارند و محدودیت‌هایی برای آن‌ها وجود دارد، بتوانند آزادانه در مسیر خواسته‌های درست و منطقی خود حرکت کنند.

وی درباره این قسمت دعا «اللَّهُمَّ أَصْلِحْ کُلَّ فَاسِدٍ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ» گفت: در این بخش دعا از خداوند می‌خواهیم آنچه را که موجب از بین رفتن افراد جامعه می‌شود، اصلاح کند، این امر یکی از خواسته‌های عمده و اساسی است که رسول گرامی اسلام مورد توصیه قرار داده است. یعنی جامعه باید این معنا را بیابد و این را فهم کند که فساد به عنوان یکی از عناصر اصلی و هیجان آور و مضطرب کننده است. برخی از این فساد‌ها واضح است، ولی عمده این فساد‌ها غیر واضح است و همه بایستی به فضای جامعه بیاندیشند. شاید ما غفلت داشته باشیم که این فساد چگونه به بنیان‌های اعتقادی، معرفتی و افکار جامعه و ریشه‌ای که سال‌ها و قرن‌ها در این کشور و در میان مردم بوده، آسیب می‌زند. متوجه نیستیم که وقتی یک نفر فسادی را ایجاد می‌کند یا فسادی را امتداد می‌دهد، چقدر شکننده است و جامعه ضمن اینکه از آن فساد رنج می‌برد، از عدم تحمل فساد رنج بیشتری می‌برد و می‌گوید با توجه به شرایط کنونی جامعه چرا بایستی انسان‌هایی به فساد آلوده شوند و جامعه و افراد را در فقر و فلاکت بگذارند. آیا جا دارد که جامعه‌ای که امروز این چنین در سختی و تنگنا وجود دارد، عده‌ای سود جویی کنند و با قدرت طلبی و سلطه جویی و گرفتن امور بخواهند به جامعه آسیب بزنند.

وی عنوان کرد: یکی دیگر از مسایلی که به عنوان عناصر اصلی شناخته می‌شود و بایستی به فکر آن بود، «سلامت و شفای جامعه» است. «اللَّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَرِیضٍ» جامعه‌ای که از بیماری و رنج در مصیبت و نگران هست، طبیعی است که آن جامعه پویا و بالنده نیست. ما متأسفانه آموزش‌های مناسبی را در فضای بهداشت، سلامت و درمان نداریم. هزینه‌های سرسام آوری در فضای بهداشت و سلامت می‌کنیم، اما آگاهی جامعه ما از مساله سلامت بسیار کم است. من فکر می‌کنم که اگر در این دعا‌ها گفته می‌شود که «اللَّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَرِیضٍ» یعنی آنچه را که مساله مرض و بیماری است باید برطرف شود و یکی از مهم‌ترین مسایل، مساله آموزش، دانش و آگاهی است که باید در این رابطه از ناحیه دستگاه‌های اجرایی، مدیریتی و نظارتی برای جامعه ما حاصل شود. ما دیگر یک جامعه سنتی نیستیم که در روستا و شهری چند جمله دعا کنیم و تمام شود. ما در معرکه میادینی هستیم که می‌توانیم قدرت جهانی خود را در بحث‌های بهداشتی داشته باشیم. اگر مساله سلامت خود را به لحاظ آماری به گونه‌ای جلوه‌ای دهیم که شایسته این نظام، جامعه، مردم و پیشرفت نباشد، درست نیست.

جوادی آملی افزود: این نکته قابل توجه است که توصیه پیامبر گرامی اسلام در این دعا، در مرحله اول متوجه نظام و کسانی است که متصدیان امور هستند، مگر می‌شود پیامبر گرامی اسلام بفرماید: «اللَّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَرِیضٍ» و در عین حال جامعه و نظام سلامت و مراکز مرتبط بی مسئولیت و بی تعهد باشند؟! همه کسانی که برای سلامت جامعه ما باید تلاش کند، طبق این توصیه باید کاری کنند که بیماری و مرض را از جامعه ریشه کن کرده و شفا، درمان، سلامت و بهداشت را برای جامعه به ارمغان بیاورند. باید توجه داشته باشیم که دعا صرفاً یک حرکت نفسانی و الهی نیست بلکه یک توصیه‌ای است در جهت علم آموزی و اینکه براساس امکانات جامعه به سلامت برسد.

استاد حوزه علمیه قم درباره فراز «اللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنَا بِغِنَاکَ» اظهار کرد: این بخش دعا بدین معناست که خدایا ما در همه جوانب فقیر هستیم، در استقلال وجودی، اوصاف و افعال خود فقیر هستیم و هیچ شأنی از شئون ما نیست که احساس غنا در آن داشته باشد.

اگر بخواهیم ببینیم، با قدرت بینایی است که تو عطا می‌کنی، اگر بخواهیم بشنویم با قدرت شنوایی است که تو موهبت می‌کنی، بنابراین ما در همه ابعاد محتاج و نیازمند هستیم. در حقیقت این فقر که در پیشگاه خداوند اظهار می‌کنیم، اختصاص به جهتی ندارد، ما فقر مطلق و خداوند غنای مطلق است، ما در ماه مبارک رمضان فقر مطلق را در مقابل غنای مطلق قرار می‌دهیم و به خدا عرض می‌کنیم که خدایا تو هستی که می‌توانی این نیاز‌ها را برطرف کنی.

وی ادامه داد: «اللَّهُمَّ غَیِّرْ سُوءَ حَالِنَا بِحُسْنِ حَالِکَ» ‏؛ خدای عالم همواره حالش خوب است یعنی حال خوب را برای جامعه ارزانی داشته است، برای جامعه خیر و صلاح را اراده کرده است، «بِیَدِکَ الْخَیْرُ» و «بِیَدِکَ الفَضل» هرگز خدای عالم خسته نیست، خدای عالم افسرده و نگران نیست بلکه آنچه از جایگاه خداست، نشاط و خیر است؛ او به صلاح دستور می‌دهد. هر چه خیر و صلاح هست از جانب پرورگار عالم است. ما دعا می‌کنیم خدایا تو همواره حسن حال داری و با این اراده خوبی که در تو در جهت تجلی خیرات وجود دارد، ما را هم به همان صورت برگردان.

جوادی آملی به فراز «اللَّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّیْنَ وَ أَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ» این دعا اشاره و خاطرنشان کرد: در این دعا می‌خوانیم: خدایا دین و قرض را از ما ادا بفرما. این دین می‌تواند همه موارد را مشمول شود؛ حتی اگر به خدای عالم بدهکار هستیم یا دین شرعی، الهی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی باشد. این انسان شایسته می‌تواند خود را به خدای عالم مرتبط کند و براساس غنای الهی این ضعف‌ها را از خود دور بدارد.

وی در پاسخ به این پرسش که تا چه میزان به این دعا توجه داریم و پیام‌های آن را در زندگی امروزمان در عرصه‌های مختلف، به کار می‌بریم؟ گفت: استفاده از پیام‌ها و توصیه‌های این دعا بستگی دارد به اینکه در کدام محیط و جامعه‌ای ملاحظه شود، گاهی در یک جامعه سنتی و روستایی و بخش کوچک چند نفر است که امروز برای همان مقدار انسان‌ها هم باید این مساله رعایت شود. نکته قابل توجه این است که با توجه به اینکه امروزه امکانات مناسبی در اختیار بشر قرار گرفته و همچنین از طریق اطلاعات و ارتباطاتی که امروز بشر دارد، می‌تواند راهکار‌های مناسب تری را برای حل این معضلات چند گانه‌ای که به آن اشاره شد، داشته باشد. ما نباید توسعه فقر کنیم بلکه باید غنا و توانمندی و ثروت را منتشر کنیم، ولی آگاهی جامعه از اینکه در گوشه‌ای از گوشه‌های کشور فقر وجود دارد، یک توصیه بسیار خوبی است. نظام ما باید بیدار باشد و باید در همه ابعاد خود را هوشیار و بیدار ببیند و اجازه ندهد که در گوشه‌ای از گوشه‌های این کشور فقر، بیماری، دشواری و رنجی وجود داشته باشد. با امکاناتی که امروز وجود دارد، این امر میسّر است.

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء تصریح کرد: امروز باید اولاً معرفت پیدا شود که اینگونه از امور عناصر اصلی و تشکیل دهنده قوام جامعه هستند. اگر در جامعه‌ای فقر و فلاکت و رنج و بیماری و فساد باشد، این جامعه به سمت پیشرفت و تعالی حرکت نمی‌کند. فکر نکنیم که اگر چند شعار دادیم و مطلبی نوشتیم، موفق هستیم. وقتی به آمار‌ها می‌نگریم می‌بینیم که آمار‌ها به گونه دیگری مساله را مطرح می‌کند.

دوم اینکه به لحاظ باور و اعتقاد باید از درگاه الهی کمک بگیریم و خدا را ناظر و حاضر در کار بدانیم و با امکاناتی که خودمان و دوستان دارند، در جهت رفع مشکلات جامعه و نیاز‌هایی که بیان شد، اهتمام داشته باشیم. نمی‌توان باور کرد که امروز با وجود این همه امکانات، اطلاعات و ارتباطات بخواهیم برای جامعه و افراد جامعه فقر را شاهد باشیم. این نشان از این است که ما ضعف جدی در ابعاد مختلف داریم.

جوادی آملی گفت: جامعه‌ای که در آن بیمار، فقیر و فساد باشد، جامعه‌ای که در آن رنج و مشقت وجود داشته باشد و جامعه‌ای که اسیر در آن وجود داشته باشد، و انسان‌ها نتوانند آزادانه در مسیر رضایت الهی و خواسته‌های حق و حقیقی خود گام بردارد و حرف بزند و ممنوعیت‌های مختلفی برای انسان باشد، پایا، پویا و مانا نخواهد بود. واقعاً این زندگی چند ساله به چه کسی وفا کرد که به عده‌ای وفا کند. این بسیار حرکت نادرستی که عده‌ای را محدود، عده‌ای را محبوس و عده‌ای را در شرایط سخت قرار دهیم تا گروهی بخواهند در مسیر باشند. به هر حال این توصیه‌ها که از ناحیه پیامبر گرامی اسلام آمده، توصیه‌هایی از جهت احیا و قوام جامعه است و قطعاً بدون آن جامعه به قوام نخواهد رسید.