نگاهی به مدیریت بحران فرونشست زمین در ایران

جامعه ۲۴ -  یک بحران علاوه بر تهدید به عنوان یک فرصت نوآوری نیز درک می‌شود. از این نظر، گرچه روال‌های اجتماعی را مختل می‌کند، فضا را برای تعریف مجدد مشکلات و پیشنهاد‌های جدید باز می‌کند. البته شرط مهم آن است که اساسا ماهیت بحران فهمیده شده و اثر آن بر روال زندگی انسان‌ها و سلامت‌شان درک شوند. خشکسالی و افت بیش از حد سطح آ‌ب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین مهم‌ترین فاجعه و مشکلات اساسی در چند سال گذشته در ایران بوده‌اند است.

زمین لرزه به شیوه‌ای متفاوت از سیلاب، ولی هر دو ناگهانی موجب آسیب زیاد به زندگی انسان و اکوسیستم‌های طبیعی می‌شوند. اثر تدریجی خشکسالی در دوره نسبتاً طولانی مدت، عدم امکان تعیین زمان شروع و پایان دقیق و میزان جغرافیایی اثر آن موجب می‌شود تا همان اقداماتی که برای زلزله یا سیل به عنوان مدیریت کاهش ریسک انجام می‌شود، برای خشکسالی و فرونشست زمین اساسا اولویت و جایگاهی پایدار در برنامه‌های اجرایی و مدیریتی نیابد. با این حال با افزایش جمعیت، برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی و عدم مدیریت مناسب، امروزه خسارات زیادی دیده‌ایم. پدیده فرونشست زمین است که در اثر خشکسالی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ایجاد شده است که در بیشتر دشت‌های ایران ظاهر شده است.

بیشتر بخوانید: دستور توقف فعالیت معدن سنگ واقع در کوه‌های درکه صادر شد

در این مقاله با استفاده از یک بررسی جامع در مورد کشور ایران، مطالعات و تحقیقات گسترده‌ای در مورد وضعیت افت سطح آب زیرزمینی و پدیده فرونشست زمین با در نظر گرفتن عوامل اثرگذار اساسی و خسارات آن انجام شده است. همچنین، برای روشن شدن و درک بهتر موضوع، چندین مطالعه موردی و با شناسایی پارامتر‌های اصلی موثر و روند بحرانی افت سطح آ‌ب‌های زیرزمینی و همچنین کلیه خسارات ناشی از نشست بیش از حد سطح زمین، راهبرد‌های مدیریتی مناسب جهت کنترل و مقابله با این بحران در سال‌های اخیر از سوی دانشمندان ارائه شده است. نتایج بدست آمده از برداشت زیاد و افت سطح آب‌های زیرزمینی به ویژه در چند سال گذشته، نشست زمین و ایجاد شکاف در زمین‌های کشاورزی و ساختمان‌ها و سایر خسارات به زیرساخت‌ها نشان می‌دهد که اگر روند‌های فعلی بدون اقدامات جدی برای کاهش برداشت بیش از حد در استان‌هایی مانند تهران، سمنان، خراسان رضوی، کرمان، فارس، چهارمحال بختیاری و … ادامه یابد در آینده نزدیک ما با اثرات محیط زیستی و مشکلات اقتصادی و اجتماعی مهمی روبرو خواهیم شد. ما امروزه اثر اقدام‌ها ناکافی مدیریتی را در پرداختن به زمینه فرونشست در کشور خودمان را، به ویژه در شهر‌های بزرگ با تراکم جمعیتی بالا می‌بینیم. نگاهمان به فرونشست زمین به عنوان یک مسئله سیاست کلان و همچنین به عنوان یک پدیده ترکیبی زمین شناسی-انسانی است که به طور یکنواخت در بافت‌های شهری تجربه نمی‌شود. تحلیل برداشت‌های نقشه برداری زمینی و داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که با رشد جمعیت پیرامون شهر‌ها مساله بهره برداری و تخریب سفره‌های آب زیر زمینی با وقوع بحران فرونشست زمین به ویژه پیرامون شهر‌های بزرگ ما مانند تهران، تبریز، مشهد، شیراز، کرمان و … وضعیت را بحرانی کرده است.

از سوی دیگر رشد و توسعه شهر‌های بزرگ به ویژه در شش دهه اخیر رابطه‌ای مستقیم با فرونشست زمین در همین محدوده‌ها نشان دهند. اعمال یکنواخت اقدامات نظارتی بر همه حوزه‌های آبی و سفره‌های آب زیرزمینی، چالش‌هایی مهمی ایجاد کرده که مهم‌ترینش وضع بحرانی در سفره‌های آب زیرزمینی است. همچنین داده‌های نقشه‌برداری و نقشه‌های جدید نشان می‌دهد که سیاست‌های تأمین آب شهری و استخراج آب‌های زیرزمینی، ربطی کلان و سامان‌مند با منطقه بندی و کاربری اراضی نداشته است. پدیده‌ای چند بعدی مانند فرونشست مدیریت نمی‌شود، مگر آنکه دیدی کلان، ملی و همه جانبه با اولویت کاهش ریسک در برنامه ریزی و اجرای سیاست‌های توسعه حاکم شود.