ورود کشور به مرز ورشکستگی آبی

جامعه ۲۴، مهدی رجبی‌زاده میانگین بارندگی سالانه استان کرمان را نصف متوسط بارش‌ها در کشور دانست و در ادامه اظهار کرد: مناطقی که میانگین بارندگی سالانه آن‌ها کمتر از ۱۵۰ میلیمتر باشد، مناطق خشک محسوب می‌شوند بنابراین استان کرمان یکی از خطه‌های خشک کشور است.

وی پدیده خشکسالی در مناطق خشک را بی معنی دانست و گفت: در مناطق خشک، کم بارشی و ترسالی معنا دارد و ممکن است در برخی سال‌ها در این مناطق کم بارشی داشته باشیم و برعکس. وقتی دوره‌های خشکسالی مطرح می‌شود به این معنی است که در یک سالی آغاز و روزی این خشکسالی تمام می‌شود.

مدیرکل منایع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان تاکید کرد: ما در مناطقی مانند استان کرمان در حقیقت در یک بستر خشک زندگی می‌کنیم که بخش عمده آن تحت تاثیر جغرافیاست، زیرا این مکان به طور طبیعی یک منطقه کم بارش و کویری است به طوری که در این خطه به صورت طبیعی ۷.۷ میلیون هکتار بیابان وجود دارد.

وی افزود: باتوجه به اینکه ۲۵ درصد بیابان‌های کشور در استان کرمان وجود دارد لذا تاثیرات منفی بیابان در کرمان از سایر استان‌های که بیابان کمتری دارند، بیشتر است.

رجبی زاده از مرز مشترک حدود ۵۰۰ کیلومتری استان کرمان با کویر لوت سخن به میان آورد و عنوان کرد: محدوده کویر حدود ۴ میلیون هکتار وسعت دارد لذا این شرایط نیز بر وضعیت آب و هوایی استان کرمان موثر است.

وی افزود: استان‌های همجوار کرمان نیز استان‌های خشک کم بارشی هستند و حتی در برخی از آن‌ها بارندگی شان از ما کمتر است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان یکی از کانون‌های ریزگرد‌ها را هامون جازموریان اعلام کرد و ادامه داد: در گذشته فقط مناطق شرقی استان کرمان تحت تاثیر باد‌های ۱۲۰ روزه سیستان قرار می‌گرفت، اما اکنون با خشک شدن جازموریان شاهدیم که حتی شهر کرمان نیز از آن بی نصیب نیست.

وی با بیان این مطلب که کانون‌های گرد و خاک استان کرمان نیز روی استان‌های همجوار تاثیر می‌گذارد، مطرح کرد: ریزگرد‌ها مرز سیاسی نمی‌شناسند.

رجبی زاده بیابان زایی را یکی از چاش‌های اصلی بشر در هزاره سوم ذکر کرد و به ایسنا گفت: به دلیل تخریب محیط زیست که در کل دنیا رخ داده لذا امروزه کم بارشی و تغییر اقلیم یکی از مباحث مهم در کل دنیاست و شاهد تغییر اقلیم در برخی مناطق جهان هستیم به طوری که در برخی از مناطق باران‌های سیل آسا و در بعضی خطه‌ها کم بارشی داریم و ایران نیز تحت تاثیر این تغییر اقلیم قرار گرفته است.

وی ادامه داد: تغییر اقلیم سیکل بارشی را به هم زده و این امر سبب افزایش بارندگی در برخی از ایام بعضی سال‌ها شده که باعث وقوع سیل می‌شود و این موضوع در نگاه اول یک تهدید محسوب می‌شود.

کرمان سومین استان سیل خیز کشور

این مقام مسئول، کرمان را سومین استان سیل خیز کشور دانست و بیان کرد: فقر پوشش گیاهی دلیل اصلی وقوع سیل در این خطه است بنابراین در مناطق کم بارش حفظ پوشش گیاهی به هر قیمتی مهمترین اصل است و باید اقداماتی برای حفظ رطوبت پوشش گیاهی انجام شود.

وی با انتقاد شدید از بهره برداری بی رویه از آب‌های زیرزمینی که باعث تشدید بیابان زایی شده، در ادامه گفت: وقتی برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی افزایش یابد سبب کاهش سطح ایستابی و در نتیجه خشک شدن پوشش گیاهی می‌شود و متاسفانه در استان کرمان با این رویداد مواجه هستیم.

رجبی زاده تاکید کرد: متاسفانه در کشور حدود ۱۱۰ میلیارد مترمکعب آب‌های تجدیدپذیر داشتیم که تاکنون حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب (حدود ۸۰ درصد) آن را مصرف کرده ایم. باید مدنظر داشت که طبق استاندارد‌های جهانی نباید بیش از ۴۰ درصد منابع آب‌های زیرزمینی استفاده کنیم و اگر بیش از این برداشت صورت گرفته باشد آن منطقه در بحران شدید قرار می‌گیرد.

وی افزود: ایران جزو محدود کشور‌هایی است که میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی آن به حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد رسیده است بنابراین ایران در وضعیت فوق بحرانی قرار دارد و بدانید بیشترین برداشت آب از منابع زیرزمینی را ایران دارد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان از راهکار‌های خروج از بحران سخن به میان آورد و اظهار کرد: مدیریت منابع طبیعی که در راستای آن بارش‌ها مدیریت و پوشش گیاهی حفظ و تقویت شود، یکی از اقدامات است.

وی کار‌های آبخیزداری را به معجزه آبخیزداری تعبیر کرد و ادامه داد: اجرای پروژه‌های آبخیزداری یکی از اقدامات موثر است به طوری که اجرای پروژه‌های آبخیزداری نسبت به احداث سد، کم هزینه‌تر بوده و سازه‌های آبی آبخیزداری آب‌ها را دپو نمی‌کنند بلکه جلوی سرعت آب را می‌گیرد لذا سیلابی به وقوع نمی‌پیوندد و همچنین اجازه نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی می‌دهد.

مدیریت ۱۰ درصد روان آب‌های شمال استان

رجبی زاده از اقدامات آبخیزداری که در استان کرمان صورت گرفته سخن گفت و افزود: در سال‌های اخیر اعتباراتی از محل صندوق توسعه ملی با دستور مقام معظم رهبری به بخش آبخیزداری تخصیص داده شد که ظرف سه سال گذشته حدود ۲۵۰ میلیارد تومان اعتبار از این محل به استان کرمان اختصاص داده شد.

وی مساحت حوضه آبخیز شمال استان کرمان را ۱۰.۵ میلیون هکتار اعلام کرد و ادامه داد: در حدود ۱۵ درصد از حوضه آبخیز شمال استان فعالیت‌های مربوط به آبخیزداری صورت گرفته است و هنوز ۸۵ درصد از این حوضه به دلیل وسعت عرضه‌ها و کمبود اعتبارات و عدم انجام مطالعات در برخی از مناطق باقی مانده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان با بیان اینکه حجم بارش‌ها در شمال استان به طور متوسط حدود ۱۸ میلیارد مترمکعب است افزود: تاکنون بیش از ۱۰ هزار سازه آبی در شمال استان اجرا شده و طبق بررسی‌ها از ۶ میلیارد متر مکعب روان آب که در شمال استان جاری می‌شود حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب آن را مدیریت کرده ایم بنابراین حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب آن را وارد سفره‌های زیرزمینی شده است.

وی بیلان استان کرمان را منفی ۹۰۰ میلیون مترمکعب ذکر کرد و گفت: هر زمان که توانستیم این ۹۰۰ میلیون متر مکعب اضافه برداشت از سفره‌های زیرزمینی را جبران کنیم آن وقت ما از وضعیت بحرانی خارج شده ایم و تا امروز براساس اقدامات صورت گرفته حدود ۲۰ درصد بیلان منفی شمال استان را مثبت کرده ایم.

این مقام مسئول یکی از عوامل موثر در مثبت کردن بیلان آب را میزان بارندگی‌ها دانست و ادامه داد: در سال زراعی ۹۸-۹۹ میزان بارندگی استان ۲۵۰ میلیمتر بود و تقریبا ۹۰ درصد بیش از میانگین بلندمدت بارندگی داشتیم، اما در سال زراعی ۹۹-۱۴۰۰ میانگین بارندگی استان به ۷۰ میلیمتر رسیده است که نسبت به سال زراعی گذشته ۷۰ درصد کاهش بارندگی داشته ایم.

وی با اشاره به اینکه با اقدامات آبخیزداری می‌توان ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب به سفره‌های زیرزمینی تزریق کنیم، تصریح کرد: بقیه بیلان منفی استان را نیز با مدیریت مصرف می‌توان جبران کرد تا بتوانیم به تعادل آبی در استان دست پیدا کنیم.

رجبی زاده تاکید کرد: اگر اعتباری حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان به شمال استان اختصاص یابد می‌توانیم در یک دوره ۱۰ ساله کل حوضه‌های آبخیز شمال استان تحت پوشش طرح‌های آبخیزداری قرار دهیم و در آن زمان است که دیگر با سیل مقابله نمی‌کنیم بلکه به استقبال سیل می‌رویم.

بیشتر بخوانید: بروز پدیده شورآبی و تلخ‌آبی در بعضی مناطق نیشابور

استان کرمان، بحرانی‌تر از خوزستان

وی با بیان اینکه استان کرمان با ابر بحران آب روبرو است، در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا وضعیت ما از خوزستان بدتر است؟ به ایسنا گفت: بله؛ بخش زیادی از نیاز آبی خوزستان از طریق آب‌های جاری تامین می‌شود و سد‌های احداث که در بالا دست جلوی ورود مقداری از آب را به خوزستان گرفتند و دلایل این کار را مسئولین مربوطه توضیح داده اند، اما ما در استان کرمان اصلا منابع آب‌های جاری نداریم.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان کرمان ادامه داد: در خوزستان، رود کارون که در طول سال در آن کشتیرانی می‌شد و این رود حیات خوزستان را تضمین می‌کرده است، اما در استان کرمان رودخانه دایمی اصلا نداریم و دو یا سه رودخانه استان فصلی هستند که چند ماه از سال را آب دارند و ۹۰ درصد منابع آبی استان، منابع زیرزمینی است و تنها راه تقویت سفره‌های زیرزمینی بارش است و بارش را هم نمی‌توان از منطقه‌ای به منطقه‌ای دیگر منتقل کرد، بنابراین باید با همین میزان بارندگی برنامه ریزی‌ها صورت گیرد.

وی مدیریت کشاورزی را مورد تاکید قرار داد و اظهار کرد: متاسفانه آب با ارزش را صرف تولید محصولاتی می‌کنیم که ارزش اقتصادی برای کشور ندارد لذا باید تجدید نظر اساسی در مدیریت مصرف آب شود، منظورم حذف کشاورزی نیست، زیرا امنیت غذایی تامین شود.

رجبی زاده افزود: متاسفانه قیمت گذاری آب کشاورزی به درستی صورت نگرفته به طوری که قیمت آب برای همه محصولات کشاورزی یکی است. قیمت آب برای تولید پسته با قیمت آب گندم استراتژیک یکی است و معتقدم که قیمت آب برای هر محصول کشاورزی باید فرق داشته باشد.

وی در ادامه سخنانش در پاسخ به این سوال که در برخی از کشور‌ها از جمله آمریکا طرح برچیدن سد‌ها را سال هاست آغاز کرده اند، به نظر شما در استان کرمان کدام سد‌ها باید جمع آوری شود؟ گفت: در دنیا در مقطعی نهضت سدسازی شکل گرفت که ایران از آن مستثنی نبود و هدف از احداث سد تامین آب شرب و کشاورزی پایدار برای پایین دست بود، منتهی در گذشته هم در ایران و هم در جهان نگاه زیست محیطی نبود، زیرا رودخانه‌ها در مسیر صد‌ها کیلومتری خود ضمن حفظ پوشش گیاهی و جانداران، سفره‌های آب زیرزمینی را نیز تغذیه می‌کرده است.

دنیا به سمت برچیدن سد‌ها رفته، اما ما ...

این مقام مسئول ادامه داد: وقتی آب را در یک نقطه انبار می‌کنیم در واقع جلوی جریان طبیعی آب را گرفته ایم و به مرور زمان در چند سال بعد تاثیر این اقدام را در پایین دست سد‌ها می‌بینیم.

وی تاکید کرد: نگاه به سدسازی در دنیا تغییر پیدا کرده است و بعضی کشور‌ها در حال برچیدن سد‌ها هستند و دنیا به سمت احداث سازه‌های آبی کوچک رفته اند و به این نتیجه رسیده اند که آب باید در مسیر طبیعی خودش جریان داشته باشد و برای مدیریت آب الزاما نباید هزینه‌های هنگفتی مثل ساختن سد، کنیم.

رجبی زاده اظهار کرد: سد‌ها در زمان وقوع سیل تاثیر مثبت خودشان را نشان می‌دهند، اما سوال اینجاست چرا سیل اتفاق می‌افتد؟ اساس سدسازی احداث سازه‌های آبخیزداری و حفظ منابع طبیعی در بالادست است و با این اقدام عمر مفید سد‌ها افزایش پیدا می‌کند ضمن آنکه جریان سیل را نیز مدیریت کرده ایم.

وی در پاسخ به این سوال کدام سد‌ها در استان کرمان باید برچیده شوند؟ اظهار کرد: حرف‌های متفاوتی درباره سد‌های استان گفته می‌شود، اما آثار یک نمونه سدی که با آن درگیریم را مثال می‌زنم و آن سد نساء بم است این سد در نگاه اول آب شرب چند شهر را تامین می‌کند و آب کشاورزی مطمئنی برای مناطق نظام آباد و بم و ... ایجاد کرده، اما واقعیت این است که قبل از ساخت سد، آب رودخانه نساء هرساله در دشت فهرج و ریگان پخش می‌شد لذا عرصه وسیعی را در جریان سیلابی خودش پوشش می‌داد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان ادامه داد: در گذشته ما در منطقه ریگان و فهرج جنگل‌های کهور داشتیم به طوری که در ۱۵۰ سال پیش تراکم درختان کهور در این مناطق به حدی بود که آفتاب دیده نمی‌شد و همه منطقه همواره سایه بود، اما اکنون آب در یک نقطه انبار شده و توسط کانال‌ها به یک سمت نظام آباد و بم و ... می‌رود و به سمت ریگان و فهرج دیگر سیلابی نمی‌رود بنابراین پوشش گیاهی ما در این مناطق در حال از بین رفتن است.

وی افزود: بالای منطقه گنبکی یک دشت اسکنبیل زاری به وسعت حدود ۵ هزار و هر کدام از این اسکنبیل‌ها ۱۰‌ها تن ماسه را پشت سر خود نگهداری می‌کنند و همیشه از این سیلاب تغذیه می‌کردند و رشد می‌کردند و اکنون رشد نمی‌کنند و در چند سال آینده کانون جدید ریزگرد‌ها به سایر کانون‌های ما اضافه می‌شود.

رجبی زاده با تاکید برآنکه همانطور که نگاه دنیا به سدسازی تغییر کرد، ما نیز باید نگاه خود را عوض کنیم، تصریح کرد: باید به سمت پروژه‌های آبخیزداری و سازه‌های کوچک آبی برویم بدانید که همه سازه‌های آبی آبخیزداری به گونه‌ای طراحی می‌شوند که حداکثر ظرف ۷۲ ساعت باید تخلیه شوند.

وی در پاسخ به این سوال که اگر فکری برای بحران آب استان نشود، تا چند سال دیگر کدام مناطق استان خالی از سکنه می‌شوند؟ به ایسنا گفت: از ۱۶ شهرستان شمال استان ۱۳ مورد آن بیابانی یا در معرض بیابانی شدن هستند و این یک حطر جدی است.

رجبی زاده اولین پیامد بیابان زایی را مهاجرت دانست و ادامه داد: اگر گذری در مناطق بحرانی مثل شرق استان و شهداد داشته باشید شاهد تخلیه یکسری روستا هستیم و در زیر شن مدفون شده اند، اما خوشبختانه در دهه‌های گذشته که فعالیت‌های بیابان زدایی انجام داده ایم در برخی نقاط استان مهاجرت معکوس داشتیم.

وی بیان کرد: شن‌های روان در دهه ۳۰ شهر کرمان را تهدید جدی می‌کردند که از سال ۱۳۴۵ همکاران ما توسعه جنگل‌های طاق در اطراف کرمان آغاز و تا ۱۳۸۵ ادامه داشت و ۲۵ هزار هکتار جنگل‌های طاق زار در اطراف کرمان ایجاد شد که اگر این جنگل‌ها نبود، اثری از کرمان باقی نمی‌ماند.

این مقام مسئول با تاکید برآنکه مهاجرت در جایی که پوشش گیاهی طبیعی و منابع آب منطقه از بین رفته باشد، رخ می‌دهد، اظهار کرد: در شرق استان کرمان خطر مهاجرت بیشتر احساس می‌شود، گفتنی است که اقداماتی برای جلوگیری از این مهم صورت گرفته است.

وی خاطرنشان کرد: متاسفانه در ایران در زمان وقوع بحران، به جای حل و مدیریت مشکل به دنبال مقصر می‌گردیم و این روش هرگز مساله‌ای را حل نمی‌کند.

رجبی زاده عنوان کرد: در اوایل انقلاب توسعه کشاورزی را در دستور کار قرار دادیم لذا چاه‌های مجاز و غیرمجاز زیادی در کشور حفر شد به طوری که حدود ۳۶ هزار حلقه چاه در استان کرمان در حال بهره برداری هستند که حدود ۱۱ هزار حلقه آن غیر مجاز است که این برداشت‌ها از سفره‌های زیرزمینی پیامد‌های زیادی از جمله، افت سطح ایستابی، از بین رفتن پوشش گیاهی، بیابانی شدن مناطق و مهاجرت در پی دارد.

وی افزود: امروز زمان تغییر سیاست‌ها و گرفتن تصمیمات سخت است و باید توان مدیریت نارضایتی مردم در پی مسدود کردن چاه هایشان داشته باشیم.

آیا ایران به مرز ورشگستگی آب رسیده است؟

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان بیان کرد: دنیا در حال عبور از مدیریت سیاسی و ورود به مدیریت حوضه آبخیز است و فرماندار حوضه آبخیز تصمیماتش براساس حفظ منابع آبی و پوشش گیاهی است، اما در ایران براساس مرز‌های سیاسی تصمیم گیری می‌شود.

وی در پاسخ به این سوال که آیا ایران به مرز ورشگستگی آب رسیده است؟ به ایسنا گفت: وقتی که در ایران حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب از ۱۱۰ میلیارد مترمکعب آب را مصرف کرده ایم بنابراین ما وارد مرز ورشکستگی آبی شده ایم و این مساله‌ای نیست که بتوان آن را پنهان کنیم.