تبعات پراکنش شهری و راهکارهای مقابله با آن

جامعه ۲۴ - تغییرات اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی شهر‌های کشور طی دهه‌های گذشته منجر به رشد سریع کالبد شهر در زمین‌های پیرامون آن شده است. این رشد که از آن با نام توسعه افقی یاد می‌شود در صورتی که کنترل نشده و بدون برنامه باشد، مشکلات زیادی را برای شهر ایجاد می‌کند.

در این راستا تمامی فرآیند‌های شهری و عوامل مؤثر و دخیل بر آن‌ها از جمله روند‌های پراکنده‌رویی باید از قبل در قالب طرح‌های شهری مورد بررسی و مطالعه قرار بگیرد، اما در صورتی که از وضع موجود و فرآیند‌های شهری در آینده پیش بینی درست و علمی نشود رشد نامتوازن شهر منجر به ایجاد مشکلات اجتماعی و اقتصادی زیادی خواهد شد.

زمین‌هایی که در پی رشد غیراصولی و نامتوازن به بافت شهری ملحق می‌شود بعضاً بسیار ارزشمند است و باید از ساخت و ساز بی‌رویه در آن‌ها جلوگیری شود که در این راستا نیاز است رشد شهر بر طبق اصول و برنامه باشد. در این خصوص با"علی روشن، دکترای شهرسازی " گفت‌وگویی داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

پراکنش شهری به چه مفهوم است؟

برای پراکنش شهری تعاریف زیادی وجود دارد، اما به طور کلی گسترش افقی شهر، گسترش بدون برنامه و رشد سریع و پراکنده است که در برخی مواقع تا نواحی روستایی کشیده می‌شود. در پراکنش شهری بافت شهری در گستره وسیعی رشد یافته که معمولاً الگوی غالب آن تک خانواری است و رشدی غیر سیستماتیک و برنامه‌ریزی نشده را شامل می‌شود که معمولاً از کاربری مختلط فاصله می‌گیرد، تک کاربری شده و بیشتر کاربری مسکونی را شامل می‌شود. به طور کلی پراکنش شهری تبعات رشد بیش از اندازه شهرنشینی است و در این نوع رشد پیوستگی میان کاربری‌های شهری وجود ندارد.

بیشتر بخوانید: سونامی ساخت و ساز در راه تهران؟/ تشکری هاشمی: مصوبه برج باغ، از باغات حفاظت کرد

تبعات پراکنش شهری چیست؟

پراکنش شهری در مفهوم کلی به معنای رشد شهری است. رشد شهری قطعاً در حالت کلی منفی نیست، اما زمانی که رشد و گسترش بی رویه شهر اتفاق می‌افتد که از آن با نام پراکنش شهری یاد می‌شود می‌تواند بار منفی و تبعات داشته باشد. از جمله تبعات این گسترش غیر اصولی، تخریب محیط زیست است؛ از بین رفتن جنگل‌ها، کاهش کیفیت آب و هوا، از بین رفتن میزان زیادی از اراضی مرغوب کشاورزی جهت احداث مسکن و راه‌ها، افزایش جریان سطحی آب که همه این موارد به نوعی موجب تخریب محیط زیست می‌شود.

پراکنش شهری همچنین موجب افزایش مصرف انرژی می‌شود چرا که تمامی مساکن تک خانواری که به وجود می‌آید برای تأمین معیشت خود نیازمند مصرف انرژی هستند. این خانوار‌ها نیازمند استفاده بیشتر از وسایل نقلیه شخصی و همگانی هستند، زیرا پراکنش معمولاً در حاشیه شهر‌ها اتفاق می‌افتد. پراکنش شهری موجب تخریب فضا‌های باز شهری نظیر زمین‌های بازی، جنگل‌ها و بوستان‌ها می‌شود و بر بروز مشکلات ترافیکی دامن می‌زند و موجب طولانی شدن زمان سفرها، آلودگی هوا و در پی آن تهدید سلامت روحی، جسمی و روانی شهروندان می‌شود.

از دیگر تبعات پراکنش شهری، زوال شهری است. پراکنش شهر، منابع مالی عمومی و خصوصی را به سمت پیرامون شهر‌ها سوق می‌دهد و در حالی که نیاز است سرمایه‌گذاری که در پیرامون شهر‌ها انجام می‌شود به نوسازی و بازآفرینی شهر‌ها اختصاص پیدا کند، صرف انتظام بخشی به پیامد‌های رشد نامتوازن شهر می‌شود. به علاوه پراکنش شهری حس تعلق به اجتماع و مکان را از بین می‌برد و موجب جدایی گزینی اجتماعی می‌شود. در روند پراکنش شهری ارزش مکان‌های تاریخی و فرهنگی واجد ارزش نادیده گرفته می‌شود که تهدیدی جدی برای بافت و مکان‌های تاریخی شهر است. این موارد تنها بخشی از تبعات پراکنش شهری است.

چه راهکار‌هایی برای مقابله با پراکنش شهری می‌توان به کار گرفت؟

به منظور کنترل پراکنش شهری نیاز است نواحی روستایی اطراف شهر‌ها را تقویت کرده و روند مهاجرتی را معکوس و مهاجرت از روستا به شهر را به صورت پلکانی در بیاوریم. مهاجرت‌ها باید از طریق تقویت روستا شهر‌ها و شهر‌های کوچک و متوسط، پلکانی شود و نرخ رشد جمعیت شهر‌های بزرگ را کاهش دهیم. به عبارت بهتر فرصتی به مادر شهر‌ها و شهر‌های بزرگ بدهیم تا وضعیت سکونت را در شهر‌های بزرگ بهبود ببخشند و شرایط لازم را برای پذیرش مهاجران فراهم کنند.

از دیگر راهکار‌ها می‌تواند ایجاد شهر‌های جدید باشد که کشور ما در این زمینه تجربه دارد. ایجاد شهر‌هایی مثل مجلسی، اندیشه، هشتگرد، گلبهار و سایر شهر‌های جدید تجربه خوبی را در اختیار برنامه‌ریزان و شهرسازان قرار می‌دهد تا مشکلاتی که در شهر‌های جدید ایجاد شده وجود دارد به خوبی بررسی کرده و علت موفقیت برخی شهر‌های جدید به درستی شناسایی شود. به عنوان مثال شهر جدید هشتگرد در کرج، شهر جدید مجلسی در اصفهان و شهر جدید گلبهار در مشهد به درستی مکان گزینی نشده است. این شهر‌ها فاصله زیادی از مادر شهر دارند لذا نمی‌توانند منعطف باشند و سرریز جمعیتی مادر شهر‌ها را کنترل کنند. این شهر‌ها به علت اینکه خدمات عمومی در آن‌ها به درستی ارائه نمی‌شود و امکانات خوبی ندارند در نهایت تبدیل به شهرک‌های خوابگاهی می‌شوند و ساکنان مجبور هستند از وسایل نقلیه شخصی برای سفر به شهر مادر استفاده کنند. برای حل این مشکل و ایجاد شهر‌های جدید به عنوان راهکاری برای جلوگیری از پراکنش شهری، می‌توان از تجربه خوب ایجاد برخی از این شهر‌ها استفاده کرد.

راهبرد شهر فشرده تا چه اندازه می‌تواند کارگشا باشد؟

راهبرد دیگر برای مقابله با پراکنش شهری، شهر فشرده یا رشد هوشمند شهر است. البته شهر فشرده نیز تبعاتی دارد با این حال می‌تواند نیاز به تردد‌های روزانه را کاهش دهد، آلودگی‌های ناشی از خودرو‌ها را کم کند. در راهبرد شهر فشرده از زمین‌های درون شهری استفاده بهینه می‌شود و اراضی کشاورزی پیرامون شهر‌ها حفظ می‌شود. از نظر من در کوتاه مدت راهبرد رشد هوشمند نیز می‌تواند جوابگوی پراکنش شهری باشد.

منبع: ایمنا