هنرخوشنویسی اولین ثبت ایرانی در فهرست برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو

جامعه ۲۴ -بی تردید قدیمی‌ترین صورت خط متعلق به هر کجای جهان که باشد از دستاورد‌های مهم بشری محسوب می‌شود، اما در میان فهرست نخستین‌ها، نام تمدن ایران می‌درخشد.

یافته‌ها در شهر سوخته سیستان، جیرفت و حتی سنگ نوشته‌ها و کتیبه‌های بازمانده از دوران هخامنشی گواه این هستند که سهم ایرانی‌ها در پیدایش، تکمیل و تصحیح خط در جهان، سهم عمده‌ای بوده است، در واقع خط ابزار انتقال مفاهیم بین انسان‌ها بود، از لوح گلینِ صورتِ دستمزد کارکنان در شوش گرفته تا کتیبه‌ای که حافظ منشور رعایت حرمت حقوق انسانی است.

با ظهور دین اسلام خط وارد مرحله دیگری شد، معجزه بزرگ دین اسلام کتاب قرآن بود، کتابی که حتی به تماشای صفحات آن توصیه می‌شد و همین امر باعث شد تا خط نه تنها به عنوان یک ابزار ارتباطی بلکه به عنوان حامل وحی اعتبار ویژه‌ای پیدا کند.

نهضتی تازه در حوزه خط

در واقع با وجود قرآن کریم نهضتی آغاز شد تا خط از لحاظ زیبایی و آراستگی با معانی بلند آیات متناسب باشد، «الخط الحسن» به معنی خط نیکو در زبان فارسی به خوشنویسی ترجمه شد و جریانی را در سراسر جهان اسلام برانگیخت و به این ترتیب هنر خوشنویسی پا گرفت.

بیشتر بخوانید: دستگیری عاملان حراج مجموعه‌های آموزشی خوشنویسی

ابوالاسود دوئلی که برخی از مورخان او را در خوشنویسی از شاگردان امیرالمؤمنین می‌دانند، از خط کوفی ساده بیش از چهل نوع خط کوفی برای مصارف مختلف ابداع کرد، به شکلی که غیر از کتابت قرآن، مسلمانان بنا‌های خود را به تناسب کاربری بنا با آیات قرآن می‌آراستند که نمونه‌های آن در مسجد سلجوقی اردستان، مسجد جامع اصفهان، مسجد فهرج یزد، گنبد سلطانیه و کتیبه‌های ایلخانی حرم مطهر رضوی قابل مشاهده است.

سیر خطوط عربی و پارسی

دانشمندان امروزی با با استناد به قدیمی‌ترین اسنادی که به دست آورده اند یعنی سه کتیبه معروفِ نقش نماره، نقش حرّان و نقش زبد بر این باورند که خط عربی از خط نبطی متأخر که در شبه جزیره سینا منتشر شده بود، گرفته شده است و بر همین اساس هم زمان ایجاد این خط را بین سال‌های ۳۲۸ و ۵۱۱ میلادی یعنی قرن ۴ یا ۵ می‌دانند.

خط کوفی

انواع خط کوفی عبارت است از خطوط کوفی مشرقی که شامل کوفی مایل، مقوّر، جمیل، متحوّل، منکسر، منقوط و... می‌شود، خطوط کوفی بنایی که شامل متناظر، گلچینی، شطرنجی و... می‌شود و خطوط کوفی مغربی که خطوط کوفی اندلسی، تونسی، جزایری، قیروانی، سودانی و... را در بر می‌گیرد.

خط ثلث

سابقه خط ثلث یا ام‌الخطوط به قلم جلیل (درشت) می‌رسد که آن هم از خط کوفی اقتباس شده است، در خط ثلث یک سوم از عمودی‌ها یا سرکج‌ها مستقیم و دو سوم دیگر را قسمت‌های مدور تشکیل می‌دهد، از استادان برجسته این خط می‌توان به یاقوت مستعصمی، یحیی جمالی صوفی، عبدالله صیرفی و علیرضا عباسی اشاره کرد.

خط ریحان

در این خط خصوصیاتی از ثلث را هم می‌توانید پیدا کنید، خطی که علاوه بر حرکات، حروف و کلماتش هم نازک‌تر، ظریف‌تر و خطوط عمودی در آن کوتاه‌تر است، از اساتید خط ریحان می‌توان به ابن مقله، احمد‌بن سهروردی، نصرالله طبیب و بایسنقر میرزا اشاره کرد.

خط توقیع

این خط از مشتقات خط ثلث است که در زمان خلفای عباسی به عنوان خطی درباری برای نوشتن القاب و عناوین و هنگام امضا از آن استفاده می‌شد، قواعد این خط هم مثل خط ثلث است، اما کم ریزتر با ترکیبات فشرده‌تر.

از این خط برای نوشتن پایان قرآن، کتاب، نام سفارش دهنده، تاریخ و مکان تحریر و... استفاده می‌شد.

خط تعلیق

این خط یکی از خطوط اختراعی ایرانی - اسلامی است که خواجه تاج سلمانی اصفهانی آن را ابداع کرد، خط تعلیق برای تحریر کتاب و دیوان شعر به کار می‌رفت و تا قرن دهم رو به تکامل بود.

از استادان این خط می‌توان به خواجه عبدالحی منشی استرآبادی، خواجه اختیارالدین منشی گنابادی، منصوربن محمد بهبهانی و عبدالرحمن مذهب شیرازی اشاره کرد.

خط نستعلیق

در نیمه دوم قرن هشتم هجریاز ترکیب دو خط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق توسط میرعلی تبریزی ابداع شد که بعد‌ها آن را نستعلیق نامیدند، این خط از نظم، اعتدال و دایره‌های ظریف و موزون برخوردار است و به همین جهت هم آن را عروس خطوط اسلامی نامیده‌اند.

خط نستعلیق در عهد صفویان به دست میرعماد به اوج کمال و زیبایی رسید.

شکسته نستعلیق

این خط از اوایل قرن یازدهم ظهور کرد که ابتدا تفاوت چندانی با خط نستعلیق نداشت، فقط برخی از حروف آن بر اثر سرعت قلم، روان و پیوسته نوشته می‌شد. میرزا حسن کرمانی، محمدرضا اصفهانی، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی و میرزا سید علی نیاز از استادان این خط به شمار می‌روند.

خوشنویسی ایرانی - اسلامی به عنوان هنری قدسی در طول پانزده قرن دو شادوش شعر، در صدر هنر‌های ایرانی قرار گرفت و روی جام، تفنگ، شمشیر، کلاه، جلد کتاب و هر ابزار دیگری تبدیل به فرصتی برای بروز هنر شد.

محافظت از هنر سنتی خوشنویسی در ایران

در سال‌های اخیر و همزمان با ورود دستاورد‌های فناوری و محدود شدن کاربرد خوشنویسی، بیم این بود که این هنر اصیل به فراموشی سپرده شود، اما خوشبختانه چنین نشد، تا جایی که قرار است در شانزدهمین جلسه کمیته بین‌الدول محافظت از میراث فرهنگی ناملموس که از ۱۳ تا ۱۸ دسامبر ۲۰۲۱ در مقر سازمان یونسکو در پاریس برگزار می‌شود، «برنامه ملی محافظت از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» مورد بررسی قرار گیرد.

«برنامه ملی محافظت از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» پروپوزال ایران برای ثبت برنامه‌های خوب پاسداری است که با شماره ارجاع ۱۷۱۶ در این جلسه بررسی خواهد شد.

ثبت در برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو به چه معناست؟

ثبت در برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو به این معناست که هم میراث ناملموس موردنظر به جهانیان معرفی خواهد شد و هم پاسداری خوبی از آن صورت خواهد گرفت.

این اولین بار است که ایران در فهرست برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو برای محافظت از میراث ناملموس پرونده‌ای را به ثبت می‌رساند.

پیش از این ۱۶ اثر دیگر از آداب و آیین‌ها، هنر‌های نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ایرانی در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است که از میان آن‌ها می‌توان به «ردیف موسیقی سنتی ایرانی»، «هنر نمایشی آیین تعزیه»، «آیین پهلوانی و زورخانه‌ای»، «موسیقی بخشی‌های خراسان»، «مهارت فرش‌بافی فارس»، «دانش ساخت لنج»، «هنر ساختن و نواختن کمانچه»، «هنر نگارگری» و… اشاره کرد.