زمان برای نجات تالاب انزلی در حال پایان است

جامعه ۲۴- تالاب انزلی با ۲۰ هزار هکتار وسعت در استان گیلان و در مجاورت شهر بندر انزلی واقع شده است. این تالاب ارزشمند در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر ثبت شد و همچنین توسط سازمان بین‌المللی حمایت از پرندگان به عنوان زیستگاه با اهمیت پرندگان معرفی شده و هر ساله از نیمه دوم سال تا اواسط اسفندماه میزبان تعداد زیادی از پرندگان مهاجر از روسیه و کشور‌های اروپایی است.

تالاب انزلی مهم‌ترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است و ویژگی‌های بسیار منحصر به فردی از نظر جاذبه‌های گردشگری و طبیعت‌گردی دارد. این زیست‌بوم ارزشمند، علاوه بر جذب گردشگر و بهره برداری‌های اقتصادی و اجتماعی، در صورت بارش باران‌های سیل‌آسا به عنوان یک عرصه سیل‌گیر برای شهر انزلی کاربرد داشته است.

نزدیک به دو دهه است که تالاب انزلی با مشکل کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند و هم اکنون بخش قابل توجهی از آن خشک شده است. عوامل موثر در وضعیت فعلی تالاب را می‌توان ناشی از تحویل ندادن حقابه تالاب، برداشت بی‌رویه آب از ۱۱ رودخانه تامین‌کننده آب تالاب در بالادست، کاهش دبی رودخانه‌های تغذیه‌کننده مستقیم تالاب شامل ماسوله رودخان و زرجوب، احداث سد‌های کنترلی و تنظیمی در بالادست، کاهش میزان بارش سالیانه، کاهش تراز آب و پسروی دریاچه خزر از بندر انزلی به سمت آذربایجان، انباشت رسوبات در تالاب و در نتیجه آن افزایش تراز تالاب انزلی نسبت به دریاچه خزر و تشدید تخلیه آب تالاب به سمت دریا، دانست.

به‌واسطه پسروی دریاچه خزر و انباشت رسوبات، پدیده کاهش عمق تالاب نیز رخ داده است و عمق تالاب انزلی که در گذشته حدود ۱۰ متر بوده، امروز در نقاطی به کمتر از ۳۰ سانتی‌متر رسیده و میانگین عمق تالاب نیز معادل یک متر و ۲۰ سانتی‌متر گزارش شده است. کاهش عمق تالاب را می‌توان عاملی ثانویه در کاهش حجم مخزن تالاب و ظرفیت نگهداشت روان‌آب‌ها، افزایش اختلاف تراز تالاب و دریا، تسریع تخلیه آب تالاب به دریاچه خزر و بالاخره تشدید خشکیدگی تالاب انزلی، قلمداد کرد.

از دیگر پیامد‌های کاهش عمق تالاب می‌توان به از دست رفتن قدرت کنترل‌کنندگی سیلاب توسط تالاب انزلی اشاره کرد که تهدیدی جدی برای شهر انزلی و ۴۶ روستای پیرامون تالاب به شمار می‌آید، چرا که هم اکنون تالاب انزلی به دلیل انباشت رسوبات و کاهش ۸۰ درصدی حجم مخزن آن، ظرفیت نگهداری سیلاب‌هایی که در گذشته به سوی آن هدایت می‌شد را نخواهد داشت. لازم به ذکر است که تجمیع و انباشت رسوبات در تالاب انزلی متاثر از برداشت غیراصولی شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها، جنگل‌تراشی در بالادست، لایروبی نشدن به موقع ۱۱ رودخانه بخش جنوبی تالاب انزلی و رودخانه پیربازار، تخلیه پسماندها، عدم احداث و ایجاد بند‌ها و تله‌های رسوب‌گیر برای کاهش ورود رسوبات به تالاب، احداث موج‌شکن جدید و کم‌توجهی به ضرورت انجام عملیات آبخیزداری در بالادست تالاب بوده است.

علاوه بر این، متاسفانه نبود مطالعه دقیق وضعیت جریان‌های دریایی در محل اتصال دهانه تالاب به دریاچه خزر و در ادامه احداث موج‌شکن جدید در طرح توسعه بندر انزلی سبب شد حوضچه بازوی شرقی مانع تخلیه رسوبات تالاب به دریا شده و به محلی برای انباشت مواد رسوبی تبدیل شود. نکته حائز اهمیت اینکه، بر اساس برآورد سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد، حدود ۳۸۶ هزار و ۶۰۲ تن بار رسوبی از ۱۱ رودخانه بالادست به تالاب انزلی وارد می‌شود و در صورت تداوم روند رسوب‌گذاری فعلی، پیش‌بینی می‌شود که این تالاب تا ۱۵ سال آینده، تقریبا خشک شود. پسروی آب دریاچه خزر نیز متاثر از برداشت بالای آب و کاهش دبی خروجی از رودخانه‌های ایران و سایر کشور‌ها به ویژه رودخانه ولگای روسیه است، تا جایی که تراز آب دریاچه خزر طی ۵۰ سال اخیر بیش از دو متر افت کرده. این امر از یک سو باعث افزایش غلظت نمک آب دریا و توسعه شوره‌زار‌ها و بیابان‌زایی در سواحل شمالی کشور شده و از سوی دیگر سبب شده دهانه ورودی تالاب انزلی از ساحل دریا فاصله بگیرد و در نتیجه سرعت و شدت انتقال آب تالاب انزلی به دریا و خشکیدگی تالاب، افزایش یابد. علاوه بر این مطالعاتی که به تازگی بر روی دریاچه خزر انجام شده، نشان می‌دهد که مساحت دریاچه خزر تا سال ۲۰۵۰، تا یک سوم وسعت فعلی آن کاهش خواهد یافت و این خود به معنای تشدید پسروی دریاچه از تالاب انزلی و دیگر تالاب‌های ساحلی شمال کشور بوده و می‌طلبد کشور ما در دیپلماسی آب‌های مرزی و مشترک، بیش از پیش فعال بوده و حتی‌الامکان پیامد‌های مخرب پیش‌بینی شده ناشی از پسروی دریاچه خزر را در همکاری با کشور‌های همسایه مدیریت و کنترل کند.

مشکلاتی که متوجه تالاب انزلی است، بسیار فراتر از چیزی است که تا به اینجا به آن اشاره شد. ورود منابع آلاینده یکی دیگر از تهدیدات اصلی تالاب انزلی به شمار می‌آید که از جمله این منابع آلاینده می‌توان به تخلیه شیرابه زباله‌های سراوان و فاضلاب تصفیه‌نشده بندر انزلی و ۶۰۰ روستای پیرامونی آن در تالاب و همچنین هدایت سموم کشاورزی، کود‌های شیمیایی و پساب‌های واحد‌های صنعتی به سمت تالاب اشاره کرد. به‌طور کلی تخلیه فاضلاب‌ها در تالاب باعث افت کیفیت آب تالاب شده و به طور مشخص میزان ازت، فسفر و فلزات سنگین در آب تالاب را افزایش می‌دهند و در نتیجه آن شاهد افزایش تغذیه‌گرایی، رشد پوشش گیاهی و تشدید سمیت آب تالاب خواهیم بود که خود عاملی است برای کاهش اکسیژن آب و تهدیدی است جدی برای تنوع زیستی تالاب و سلامت جوامع انسانی.

یکی از راه‌حل‌های کنترل و حذف آلاینده‌های ورودی به تالاب انزلی، احداث تصفیه‌خانه بوده که تا کنون به دلیل تامین نشدن بودجه مورد‌نیاز، تحقق نیافته است و سوال اینجاست که چگونه برای دیگر پروژه‌های عمرانی نظیر احداث سد، جاده و موج‌شکن، اعتبار لازم تامین می‌شود، اما برای ساخت تصفیه خانه، سال‌هاست می‌شنویم که بودجه لازم تامین نشده است. راه‌حل‌های بیولوژیک دیگری نظیر ایجاد لاگون‌های طبیعی همراه با کاشت پوشش گیاهی بومی تالاب در کاهش آلاینده‌ها به خصوص ازت و فسفر ورودی به تالاب بسیار موثر هستند. علاوه بر این می‌توان تخلیه پساب‌های کشاورزی و فاضلاب‌های خانگی و شهری به درون تالاب را با تفکیک زباله از مبدا و آموزش گسترده دامداران، کشاورزان، صنعتگران و عموم مردم، کاهش داد.

بیشتر بخوانید:  تالاب انزلی تشنه‌ای در فاصله‌ی چند متری دریا

همچنین ارزیابی دقیق اثرات محیط زیستی طرح‌های توسعه و نظارت مداوم بر عملکرد صنایع، کمک بزرگی به جلوگیری از تخلیه منابع آلاینده به تالاب انزلی می‌کند. از دیگر تهدیدات تالاب انزلی، حریق عمدی نیزار‌ها و تغییر کاربری اراضی تالاب بوده که در طول سالیان اخیر به واسطه کاهش عمق تالاب و گسستگی ارتباط بخش سیاه کشیم با دیگر بخش‌های تالاب و همچنین اُفت تراز آب، شدت گرفته است. علاوه بر این، تعارض موجود بین وزارت نیرو و جوامع محلی درباره تلاقی ۹۴۱ هکتار اراضی تالاب با طرح‌های هادی روستایی از دیگر عوامل اثرگذار بر تداوم تصرف اراضی تالابی به شمار می‌آید. به این منظور نیاز است که این مهم در بستری مشارکتی و با همکاری شرکت آب منطقه‌ای، محیط زیست، منابع طبیعی و دادگستری استان گیلان و با تعامل موثر با نمایندگان شورا‌های ۲۵ روستای معترض به حریم معرفی‌شده در عرصه بررسی و تدقیق شود و ضمن اجرای قانون، گزینه‌های مختلفی که زمینه تثبیت حریم تالاب و رفع حداکثری تعارضات را به وجود می‌آورند، شناسایی و به مرحله اجرا گذاشته شوند. برای نمونه با اتخاذ رویکرد‌های جامعه‌محور می‌توان زمینه‌های درآمدزایی جایگزین را به بهره‌برداران محلی معرفی کرد و شرایطی را فراهم آورد تا جوامع محلی به طور مستقیم از منافع اقتصادی پایدار تالاب بهره‌مند شده و در حفاظت آن مشارکت بیشتری کند. از این طریق و در همکاری مشترک بین دولت و مردم می‌توان از هرگونه تغییر احتمالی کاربری اراضی تالاب، جلوگیری کرد و سودجویان محدودی که با استفاده از این حواشی، فرصت را برای تصاحب اراضی تالاب انزلی مغتنم یافته بودند، ناکام می‌شوند. در مورد ورود گونه‌های غیربومی به تالاب انزلی، در گذشته گونه آزولا و اکنون سنبل آبی و مار‌های غیربومی از نژاد چیلپر و ناتریکس بلای جان این تالاب شده‌اند.

مار‌های غیربومی از نژاد چیلپر و ناتریکس ممکن است باعث گزش یا وحشت مردم شوند، اما سمی نیستند و به دلیل کم‌شدن حجم آب تالاب و به هم خوردن اکوسیستم طبیعی، تکثیر و زاد و ولد آن‌ها زیاد شده است. سنبل آبی نیز یک گیاه آبزی بومی حوضه آمازون بوده که در فهرست ۱۰ گونه نخست گیاهان مهاجم پرخطر دنیا قرار گرفته و از حدود پنج سال پیش، به عنوان گونه زینتی وارد تالاب‌های استان گیلان به‌ویژه تالاب انزلی شده است. سنبل آبی با سرعت تکثیر و تعرق بالا، سطح آب را پوشانده و در نتیجه باعث کاهش تراز و اکسیژن آب می‌شود و رقیبی جدی برای دیگر گیاهان آبزی نظیر نیلوفر آبی و آبزیان تالاب به شمار می‌آید.

در سال‌های اخیر بخش‌های دولتی و غیردولتی با انجام اقدامات مقطعی مانند لایروبی‌های پراکنده و به کارگیری دروگر سنبل آبی، سعی در کنترل و حذف این گونه مهاجم داشتند که البته کمکی به بهبود شرایط تالاب نکرد و به واسطه کاهش عمق تالاب، شاهد پیشروی این گونه مهاجم تا بلوار ساحلی انزلی و بخشی از حوضچه آرامش بندر بوده‌ایم. به طور کلی، برداشت سنبل آبی و عمق‌دار کردن تالاب، از جمله راهکار‌های شناسایی‌شده برای مقابله با این گونه مهاجم در کشور است که البته تا کنون موفق نبوده‌اند و چه بسا نیاز است با بهره‌مندی از تجارب دیگر کشور‌هایی که پیش از این میزبان این گونه مهاجم بوده‌اند و موفق به کنترل آن شده‌اند، راهکار‌های موثرتری شناسایی و به مرحله اجرا گذشته شود.

تالاب انزلی در سال ۱۹۹۳ میلادی، به واسطه تهدیدات چندگانه فوق که البته در آن زمان به مراتب کمرنگ‌تر از امروز بود، در زمره تالاب‌های در معرض خطر نابودی (فهرست مونترو) قرار گرفت و در این سال‌ها تلاش‌هایی برای نجات این زیست‌بوم ارزشمند و خروج آن از فهرست مونترو انجام پذیرفته است که از آن جمله می‌توان به تدوین طرح جامع مدیریت تالاب انزلی با همکاری سازمان جایکا در سال ۱۳۹۷، شکل‌گیری کمیته مدیریت تالاب انزلی، تدوین و تصویب برنامه‌ای هفت ساله برای حفاظت از اکوسیستم تالاب انزلی توسط ستاد ملی مدیریت و هماهنگی تالاب‌های کشور در تیرماه سال ۱۳۹۹، اشاره کرد.

اما متاسفانه همچنان می‌شنویم که اعتبار مورد نیاز برای اجرای این برنامه‌ها تامین‌نشده یا برخی دستگاه‌ها در اجرای فعالیت‌هایی که در متن این برنامه‌ها به عهده آنهاست، تعلل، تاخیر یا قصور داشته‌اند. وقت بسیار تنگ است و نجات تالاب انزلی هر روز دشوارتر می‌شود و در این شرایط امید است که دولتمردان هر چه سریعتر زمینه اجرای برنامه‌هایی که پیش از این برای احیای تالاب انزلی تهیه شده را فراهم کنند و بستری ایجاد شود تا همه بخش‌های اجرایی دست‌اندرکار مدیریت تالاب انزلی پاسخگوی تکالیف و تعهدات خود در قبال حفاظت و احیای تالاب انزلی باشند و به تدریج شاهد احیای تالاب انزلی و خروج آن از فهرست مونترو باشیم.