دارو‌ی اعصاب خارجی تاریخ مصرف گذشته سهم بیماران اعصاب و روان از درمان!

جامعه  ۲۴، بسیاری از دارو‌های اعصاب و روان دیگر وارد نمی‌شوند؛ آن‌هایی هم که در بازار موجود هستند، یا تاریخ مصرف گذشته‌اند و یا اگر تاریخ مصرف معتبر دارند به‌صورت سهمیه‌ای در اختیار داروخانه‌های محدود قرار می‌گیرند. بررسی‌های همشهری نشان می‌دهد هم‌اکنون، بیشترین کمبود را دارو‌های نوع خارجی داروی فلوکستین، ریتالین، متیل‌فنیدات ساندوز و ریسپریدون دارند که برای درمان افسردگی، بیش‌فعالی و اختلالات مشابه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در این میان حتی گفته می‌شود که بخشی از این دارو‌ها وارد شده، اما به‌دلیل تولید نوع مشابه این داروها، از توزیع دارو‌های خارجی جلوگیری می‌شود. همه این‌ها در شرایطی است که به اذعان خانواده بیماران و همچنین روانپزشکان، برخی از انواع داخلی این داروها، کیفیت لازم را ندارد و بیماران با عوارضی مواجه می‌شوند. مسئولان سازمان غذا و دارو می‌گویند که کیفیت دارو‌های ایرانی موجود در بازار، مورد تأیید است. اما متخصصان روان می‌گویند این دارو‌ها اثربخشی نوع خارجی را ندارند و با توجه به اینکه برخی از بیماران مصرف دارو را قطع کرده‌اند، نگرانی از شدت‌گرفتن اختلال‌شان بالا رفته است.

جواد محمودی قرائی، رئیس انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان ایران از وضعیتی که به کمبود دارو‌های اعصاب و روان منجر شده، انتقاد می‌کند و به همشهری می‌گوید: «در بحث دارو ما با مسائل مختلفی روبه‌رو هستیم. یکی از آن‌ها کمبود بعضی از اقلام دارویی است که گاهی کمیاب یا نایاب می‌شوند. البته این اتفاق برای دارو‌های ایرانی هم می‌افتد. دلایل مختلفی برای کمبود دارو از سوی مسئولان سازمان غذا و دارو مطرح می‌شود، اما نکته اینجاست که برای آن‌ها تنها یک موضوع مهم است و آن هم نزدیک بودن ترکیبات شیمیایی داروی ایرانی به داروی خارجی. درحالی‌که برای تعیین اثربخشی یا معادل بودن اثربخشی بالینی آن، هیچ شرطی وجود ندارد و شرکت‌های دارویی هم ملزم به انجام این کار نیستند.» به اعتقاد این روانپزشک، باید توجه داشت که اختلالات روانپزشکی اختلالات مزمنی بوده و درمان بسیاری از آن‌ها مستلزم سال‌ها مصرف داروست؛ یعنی قطع‌شدن دارو حتی به‌مدت کوتاه، خطر بازگشت اختلال را افزایش می‌دهد. مسئله دیگر که اهمیت زیادی دارد، کیفیت داروست. قرائی، در این‌باره می‌گوید: «برای این موضوع معمولا ۲ نوع کیفیت مدنظر قرار می‌گیرد.

یکی کیفیت داروی یک برند است که در مطالعات و تحقیقات معمولا کیفیت برند مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و براساس آن تأییدیه داده می‌شود. به‌طوری که سایر شرکت‌های تولیدکننده هم سعی می‌کنند کیفیت داروی تولیدی خود را به حد برند مورد تأیید برسانند. اما موارد زیادی وجود دارد که حتی یک شرکت خارجی دارویی را تولید می‌کند که کیفیت یک برند معتبر را ندارد.» به‌گفته او، در مورد تولیدات داخل کشور هم مهم است که داروی تولید شده در حد داروی اصلی و برند مورد تأیید اثربخشی داشته باشد. اما گاهی این اتفاق نمی‌افتد، ضمن اینکه شرکت‌های تولیدکننده برای گرفتن تأییدیه از سازمان غذا و دارو با اینکه باید استاندارد‌هایی را رعایت کنند، اما ملزم به مقایسه بالینی کیفیت داروهایشان با داروی اصلی نیستند.

توزیع قطره‌چکانی داروی اعصاب و روان

براساس اعلام رئیس انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان ایران، در ایران وقتی دارویی تولید می‌شود و مجوز پخش پیدا می‌کند، واردات داروی خارجی متوقف می‌شود. این در حالی است که بدن بعضی از بیماران با داروی جایگزین شده سازگاری ندارد و دسترسی‌شان به داروی اصلی هم قطع می‌شود. او ادامه می‌دهد: «مسئله‌ای که وجود دارد این است که اثر داروی تولیدی به خوبی داروی اصلی نیست و بسیاری از کودکان عوارض آن را تحمل نمی‌کنند. در مورد قطره‌ها و شربت‌ها هم گاهی طعم دارو برای کودکان قابل تحمل نیست و معمولا از مصرف آن خودداری می‌کنند. موضوع مهم بعدی در بحث دارو، نحوه توزیع آن است. اخیرا شاهد هستیم که بعضی از دارو‌های پر مصرف مثل متیل فنیدات به‌صورت قطره چکانی توزیع می‌شود، یعنی به هر داروخانه مقدار اندکی دارو تحویل داده می‌شود. همچنین دارو‌های ایرانی هم به اندازه کافی در دسترس نیستند. هر چند برای این سیاست توجیه‌هایی ارائه می‌شود، اما به‌طور کلی با مشکلات و پیامد‌های زیادی همراه است.» او می‌گوید: «توزیع اندک، امکان تهیه دارو را برای بیمارانی که نیازمند مصرف طولانی دارو هستند کم کرده و باعث قطع و وصل شدن مصرف دارو‌های شان شده است. برخی بیماران هم با داروی خاصی سازگاری دارند و مصرف نکردن داروی جایگزین منجر به بازگشت اختلال و ایجاد پیامد‌های جدی برای آن‌ها شده است.»

تاریخ مصرف دارو‌های خارجی بازار، گذشته

مهشید رابطیان، فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان به کمبود داروی ریتالین اشاره می‌کند. ریتالین، پرمصرف‌ترین داروی افراد با اختلال بیش‌فعالی است که به‌گفته این متخصص، به‌طور متوسط ۹ تا ۱۰ درصد کودکان به این اختلال دچارند؛ کودکانی که اغلب در گروه سنی ۳ تا ۱۲ سال قرار دارند. این اختلال بیش از همه در میان پسران دیده می‌شود و می‌تواند از بدو تولد تا ۱۸ سالگی و گاهی تا پایان عمر، فرد را درگیر کند.

رابطیان درباره معضلی که برای تهیه این دارو ایجاد شده، توضیح بیشتری می‌دهد و به همشهری می‌گوید: «داروی تجویزشده برای اختلال بیش‌فعالی، ریتالین است که هم‌اکنون با کمبود مواجه شده؛ این‌درحالی است که دارو‌های خارجی موجود در بازار، تاریخ مصرف‌شان گذشته است؛ به‌طوری‌که، تاریخ اعتبار اغلب این دارو‌های وارداتی، مربوط به ماه ۷ یا ۸ سال ۲۰۲۱ است.» به‌گفته رابطیان، در کنار این دارو، داروی دیگری به نام «متیل فنیدات» هم وجود دارد که طولانی اثر و متعلق به شرکت ساندوز فرانسه است. این دارو در بازار به نام «متیل فنیدات ساندوز» شناخته می‌شود.

نماینده‌های شرکت ساندوز می‌گویند این دارو به میزان زیادی وارد کشور شده، اما شرکت‌های پخش اجازه توزیع گسترده آن را ندارند؛ چراکه یکی از شرکت‌های ایرانی نوعی ریتالین به نام استیمدیت ۱۰ و ۲۰ تولید کرده که استیمدیت ۱۰ کوتاه‌اثر و استیمدیت ۲۰ طولانی‌اثر است. درحالی‌که داروی شرکت ساندوز ۳ دوز ۱۸، ۳۶ و ۵۴ دارد که فقط با وارد شدن دوز ۳۶ آن موافقت شده است؛ این در شرایطی است که بعضی بیماران که به دوز کمتر نیاز دارند، نمی‌توانند از این دارو‌ها استفاده کنند.» به عقیده این روانپزشک، با اینکه تأثیرگذاری بعضی از داروهای ایرانی اصلا مانند داروی خارجی نیست و سیستم آزاد‌سازی و فارماکولوژی آن کاملا متفاوت است، اما سازمان غذا و دارو معتقد است وقتی دارویی مشابه ایرانی دارد، نیازی به انجام واردات نیست. او تأکید می‌کند: «بعضی از بیماران معمولا با مصرف ریتالین ایرانی بی‌قرارتر می‌شوند و تپش قلب می‌گیرند؛ به‌گونه‌ای که در بسیاری از موارد بهتر است بیمار اصلا داروی ایرانی مصرف نکند و تنها از طریق کار درمانی ذهنی بر تمرکز ذهن او کار شود.» او می‌گوید: «ضرورت استفاده از دارو برای کودکان بیش‌فعال مانند نیاز بیماران مبتلا به دیابت به انسولین است. اگر کودکان بیش‌فعال به‌موقع درمان نشوند، در بزرگسالی احتمال گرایش آن‌ها به اعتیاد تا ۳ برابر بیشتر می‌شود. همچنین افت تحصیلی بیشتری در این کودکان دیده می‌شود.»

فلوکستین خارجی وارد نمی‌شود

براساس اعلام این متخصص روانپزشک، مشکل، اما تنها به داروی ریتالین و افراد با اختلال بیش‌فعالی محدود نمی‌شود. هم‌اکنون برای تهیه بسیاری از دارو‌های اعصاب و روان، مشکل ایجاد شده است. او توضیح می‌دهد: «مشکلات در این زمینه تنها محدود به داروی ریتالین نیست؛ مثلا در دارو‌های مربوط به اعصاب و روان، شربتی به نام «ریسپریدون» وجود دارد.

این دارو برای کودکانی تجویز می‌شود که در طیف اوتیسم یا افراد با مشکلات خلقی و رفتاری قرار دارند؛ مثلا دچار اختلال دوقطبی‌اند یا پرخاشگری‌های شدید دارند. این شربت مدتی از کشور‌های دیگر ازجمله انگلستان وارد می‌شد، تنظیم دوز آن راحت بود و بیماران هم مشکلی با آن نداشتند. قیمت هر شربت که برای یک دوره ۴ ماهه مصرف می‌شد، حدود ۱۰۰ تومان بود؛ چراکه با دوز خیلی کم برای کودکان تجویز می‌شد.» به‌گفته رابطیان، حدود یک سال است که این دارو دیگر وارد نمی‌شود؛ به این دلیل که قرص آن در کشور تولید می‌شود: «تولید داخلی این دارو چند مشکل دارد؛ یکی از آن‌ها این است که تنها به‌صورت قرص تولید می‌شود و از آنجایی که گاهی این دارو برای کودکان زیر ۳ سال هم تجویز می‌شود، خوردن قرص برای آن‌ها سخت است و از سوی دیگر، از نظر کیفی هم ضعیف‌تر از نوع خارجی آن است.»

او در ادامه به کمبود شربت فلوکستین اشاره می‌کند: «قبلا شربت فلوکستین که ضداضطراب و افسردگی است در ایران تولید می‌شد و نوع خارجی آن هم به نام پروزاک وارد می‌شد، اما حدود یک سال است که به پروزاک مجوز واردات داده نمی‌شود.» به‌گفته این روانپزشک، تهیه داروی خارجی پروزاک در ایران آسان نیست و اغلب بیماران با توجه به اینکه تهیه این دارو در کشور‌های مجاور مانند ترکیه یا دوبی نیاز به نسخه ندارد، آن را از این کشور‌ها تهیه می‌کنند. نوع ایرانی این دارو هم به شکل کپسول است که مصرف آن برای کودکان مناسب نیست؛ بنابر این ۲ مشکل درخصوص این دارو‌ها وجود دارد؛ یکی اینکه نوع خارجی آن که باکیفیت است، وارد نمی‌شود و دوم اینکه فرم خوراکی نمونه ایرانی آن هم مناسب استفاده کودکان نیست.»

بیشتر بخوانید: یک بام و دو هوای دولت در قضیه حذف ارز دارو/ زندگی بر مردم تنگ‌تر می‌شود

عوارض دارویی گزارش شود

پیش از این سازمان غذا و دارو به همشهری اعلام کرده بود که دسترسی به ارز، یکی از مشکلات در ورود دارو‌های خارجی است، از سوی دیگر، تمام دارو‌هایی که در دسترس بیماران قرار می‌گیرند، مورد تایید هستند و اگر عوارض جدی برای بیماران داشته باشد، برایشان مجوزی صادر نمی‌شود. این موضوع شامل تمام دارو‌ها برای بیماری‌های مختلف می‌شود و دارو‌های اعصاب و روان هم از این موضوع مستثنی نیستند. حالا هم با مشکلات ایجاد شده برای بیماران اعصاب و روان در تهیه داروها، این سازمان تاکید کرد که برای دارو‌هایی که عوارض دارند یا تداخلی با روند درمانی بیمار پیدا می‌کنند، مجوز صادر نمی‌شود.

از سوی دیگر، در این سازمان فرم‌های زردرنگ ADR ثبت عوارض دارو‌ها تهیه شده و اگر این فرم‌ها پر و به دست سازمان برسد، می‌توان عوارض را مجدد بررسی و آزمایش کرد. در صورتی که اثبات شود یک دارو اثربخشی ندارد قطعا جلوی تولید محصول گرفته می‌شود. همچنین بر اساس اعلام این سازمان، اگر پزشکی در نسخه بیمار، عوارض دارویی ناشی از مصرف داروی مشخصی را عنوان کند و این نسخه به دست سازمان غذ ا و دارو برسد، به طور قطع، مشکل پیگیری می‌شود.

نگرانی خانواده‌ها از کمبود‌ها و عوارض دارویی

«آریا» ۱۴ ساله است و مشکل نقص توجه و تمرکز دارد. او به‌مدت ۹ ماه نوع خارجی داروی ریتالین را مصرف کرد و شرایط بهتری پیدا کرد، اما از ابتدای مهر که داروی خارجی پیدا نمی‌شود، به توصیه پزشک، داروی مشابه ایرانی برایش تجویز نشد. حالا به‌گفته مادرش، وضعیت روبه بهبود او، در حال برگشت به قبل از شروع درمان است: «داروی خارجی ریتالین بیمه نیست، از اول مهر، اما برای خرید همین دارو، با مشکل زیادی مواجه شدیم، بسیاری از داروخانه‌ها این دارو را ندارند و به همین دلیل پسرم برای مدتی دارو مصرف نکرد که منجر شد تا وضعیت‌اش به قبل برگردد.»

مادر آریا می‌گوید: «برای جلوگیری از شدت گرفتن بیماری، داروی مشابه ایرانی برایش خریدیم تا مشکلش حادتر نشود، اما وقتی این دارو را مصرف می‌کند دچار تپش قلب، لرزش دست و اضطراب شدید می‌شود و در نهایت همه این‌ها در کنار هم روی وضعیت تحصیلی‌اش که بهتر شده بود، تأثیر منفی گذاشت.» عوارض دارویی باعث شد مادر آریا ترجیح دهد داروی فرزندش را قطع کند: «به زحمت می‌توانیم داروی ریتالین پیدا کنیم، داروخانه‌ها هم اگر داشته باشند، تنها چند عدد به ما می‌فروشند. چون تقاضا زیاد است و دارو کم. این، مشکل بسیاری از خانواده‌هاست.» خانم «ش» هم ۲ فرزند دارد که باید داروی ریتالین مصرف کنند؛ یک پسر ۱۶ ساله و یک دختر ۱۰ ساله. پسرش از ۱۰ سالگی و دخترش از ۸ سالگی ریتالین مصرف می‌کنند و حالا با مشکل مضاعفی مواجه شده است: «فرزندانم با مصرف داروی خارجی، حال بهتری دارند و نشانه‌های اختلالشان کم می‌شود. اما به سختی می‌توان میزان بسیار کمی داروی خارجی پیدا کرد.»