سیل، انتقام طبیعت از متجاوزان

جامعه ۲۴- تداوم خشکسالی و خشک شدن رودخانه‌های فصلی و کاهش آب رودخانه‌های دائمی این تصور غلط را به متولیان توسعه القا کرده است که بستر رودخانه‌ها هم فضایی است که می‌تواند محلی برای اجرای عملیات عمرانی، توسعه شهر‌ها و گسترش روستا‌ها و ساخت‌وساز بنا‌ها با کاربری‌های مختلف باشد. علاوه بر این تصور اشتباه بین متولیان امر که با مجوز اقدام به ایجاد تغییرات در مسیل‌ها و بستر رودخانه‌ها می‌کنند -که نتیجه آن را در سیل سال ۱۳۹۸ در دروازه قرآن شیراز شاهد بودیم- متخلفانی هم هستند که با روش‌های گوناگون قانون را دور می‌زنند تا رستوران یا اقامتگاه و تفرجگاه خود را در فضایی نزدیکتر و در مواردی حتی در بستر و عرصه رودخانه دایر کنند. اما تمام این ساخت‌وساز‌ها در روز‌هایی که بارندگی باعث طغیان رودخانه‌ها می‌شود تنها یک نتیجه در پی دارد: تخریب و آسیب‌های گسترده مالی و جانی که مردم پایین دست را نیز دچار مشکل می‌کند. هر چند ساخت‌وساز در حریم رودخانه‌ها تنها یکی از عوامل ایجاد خسارت در پی جاری شدن سیلاب است، اما بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند تجربه آسیب‌های ناشی از سیلاب را -که پدیده‌ای کاملا طبیعی است- مکرر کند.

در آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها، انهار، مسیل‌ها، مرداب‌ها، برکه‌های طبیعی و شبکه‌های آبرسانی، آبیاری و‌زه‌کشی مصوب سال ۱۳۷۹ هیئت وزیران در تعریف حریم و بستر رودخانه آمده است: «بستر آن قسمت از رودخانه، نهر یا مسیل است که در هر محل با توجه به آمار هیدرولوژیک و داغاب و حداکثر طغیان با دوره برگشت ۲۵‌ساله به وسیله وزارت نیرو یا شرکت‌های آب منطقه‌ای تعیین می‌شود. حریم آن قسمت از اراضی اطراف رودخانه، مسیل، نهر طبیعی یا سنتی، مرداب و برکه طبیعی است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به عنوان حق ارتفاق برای کمال انتفاع و حفاظت آن‌ها لازم است و طبق مقررات این آیین‌نامه توسط وزارت نیرو یا شرکت‌های آب منطقه‌ای تعیین می‌شود. حریم انهار طبیعی یا رودخانه‌ها اعم از اینکه آب دائمی یا فصلی داشته باشند، از یک تا بیست متر خواهد بود» بر این اساس از یک تا بیست متر بعد از بستر رودخانه حریم رودخانه محسوب می‌شود و بر اساس ماده سیزدهم همین آیین‌نامه وزارتخانه‌ها، مؤسسات و شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و سازمان‌ها و نهاد‌های وابسته به دولت مکلفند قبل از اجرای طرح‌های مربوطه و صدور پروانه لازم بستر و حریم رودخانه‌ها، انهار، مسیل‌ها، مرداب‌ها و برکه‌های طبیعی را استعلام کنند»، اما آنچه در حقیقت اتفاق می‌افتد چیز دیگری است. یکی از مصادیقی که می‌توان در مورد تخلفات مربوط به ساخت‌وساز در حریم رودخانه‌ها عنوان کرد که به گفته نماینده عالی قوه قضائیه در استان البرز بیش از ۴۰۰ متصرف حقیقی و حقوقی با حدود ۶۷۵ بنا دارد و از این میان حدود ۱۶ متصرف از دستگاه‌های دولتی و نهاد‌های عمومی دارای ۱۹ بنا و مستحدثات در حریم و بستر هستند. هر چند رسانه‌ها دیروز خبر از تخریب این بنا‌ها به دستور رئیس قوه قضائیه دادند، اما رودخانه کرج تنها یکی از رودخانه‌هایی است که حریم و بستر آن محلی برای ساخت‌وساز‌های غیرمجاز است. دیگر رودخانه‌هایی که در نتیجه افزایش جمعیت و توسعه نامتوازن در نقاط مختلف کشور حریم و بستر آن‌ها محلی برای ساخت بنا‌های مسکونی می‌شود را کدام قانون قرار است از خطر سیل نجات دهد؟ بسیاری از کارشناسان در سال‌های اخیر که بسیاری از شهر‌های کشور در فصل بارندگی آسیب‌های بسیاری از سیل را تجربه کردند، بر محافظت از حریم و بستر رودخانه‌ها و لایروبی به موقع آن‌ها تاکید داشتند، چرا که معتقدند این اقدامات خسارت سیل را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. هر چند مطالعات علمی نشان می‌دهد تجاوز به حریم رودخانه‌ها تنها یکی از عوامل افزایش آسیب‌پذیری در مقابل سیل است، اما تخریب مناطق مسکونی در سیل‌های اخیر در اغلب موارد نتیجه مداخلات گسترده انسانی در طبیعت به ویژه حریم و بستر رودخانه‌ها بوده است.

بیشتر بخوانید: بندرترکمن در محاصره آب و فاضلاب

دیروز عزت‌الله رئیسی‌اردکانی در گفتگو با ایرنا بر همین موضوع صحه گذاشته و گفته است: «سیل پدیده‌ای طبیعی است، اما ساخت‌وساز در حریم رودخانه‌ها در بلند مدت نقش مهمی در افزایش خسارات سیل دارد. هرچند سیل پدیده‌ای طبیعی است، اما نمی‌توان نقش عوامل مختلف و تأثیر فعالیت‌های بشر بر بروز و تشدید بلایای طبیعی از جمله سیلاب و افزایش تعداد رخداد‌های سیل را نادیده گرفت. به عنوان مثال در سال‌های اخیر توسعه فیزیکی شهر‌ها منجر به تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها و اراضی پیرامونی آن‌ها شده است.» استاد آب‌شناسی دانشگاه شیراز بر این باور است که: «اگرچه هر ساله شاهد وقوع سیلاب‌های متعددی در کشور هستیم، اما ما کمتر با سیلاب‌های بزرگی رو به رو می‌شویم که تلفات جانی و خسارات قابل توجهی به دنبال دارد. با این حال تجاوز به حریم رودخانه‌ها در زمان وقوع سیل‌های ویرانگری که هر صد سال یا پنجاه سال رخ می‌دهند، قطعا خسارات جبران ناپذیری به همراه دارد و موجب می‌شود آب از دو طرف مسیر رودخانه سرریز کند و وارد شهر شود و آسیب‌های گسترده‌ای را به بخش‌های مختلف وارد کند. در زمانی که سیلاب به وقوع می‌پیوندد نمی‌توان اقدامی اساسی برای جلوگیری از خسارات ناشی از این حادثه را انجام داد. اقداماتی که به هدف مقابله با وقوع سیلاب باید انجام شود، اقداماتی زیربنایی است و نیاز به برنامه‌ریزی منسجم و مدون پیش از وقوع سیل دارد.»

رئیسی که وقوع سیلاب را به ویژه در استان فارس نتیجه تجاوز به حریم رودخانه‌ها می‌داند، در خصوص وضعیت حریم رودخانه‌های این استان می‌گوید: «در سراسر استان فارس محدوده و حریم رودخانه‌ها را کاهش پیدا کرده و با کاهش عرض رودخانه‌ها که در بلند مدت انجام شده، زمینه بروز مشکلات بسیاری را در زمان وقوع سیل فراهم شده است. حل این مشکل در عرض دو یا سه سال امکان‌پذیر نیست و برای حل این مشکل باید مطالعات علمی، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری‌های بسیاری انجام شود. برنامه‌ریزی‌های ما برای حل این مشکل بستگی به این دارد که سیلاب چگونه و به چه بخش‌هایی خسارت وارد کرده است. البته اجرای پروژه‌های مربوط به رودخانه‌های بزرگ حداقل هفت یا هشت سال به طول می‌انجامد»

کارشناسان حوزه‌های مختلف از طراحان شهری تا متخصصان عمران آب راهکار‌های مختلفی برای کاهش آسیب‌های ناشی از سیلاب پیشنهاد می‌دهند، هر چند این پیشنهاد‌ها که با پشتوانه تحقیقات و پژوهش‌های علمی است، چندان مورد توجه بدنه اجرایی کشور قرار نمی‌گیرد، اما به طور حتم می‌توان میزان این آسیب‌ها را کاهش داده و مانع از تکرار آن‌ها شود. عزت‌الله رئیس هم به عنوان یکی از صاحب‌نظران برجسته حوزه آب‌شناسی پیشنهاداتی برای کاهش آسیب‌های ناشی از سیل ارائه داده و می‌گوید: «طرح‌های آبخیزداری و احیای پوشش گیاهی نقش مؤثری در کاهش خسارات سیلاب شهری دارند. در حقیقت سرعت باران با میزان پوشش گیاهی و تراکم آن نسبت عکس دارد و جریان آب روی شیب‌های کم با سرعت بیشتری جاری می‌شود و به دلیل عدم وجود مانع طبیعی و پوشش گیاهی احتمال بروز سیل افزایش می‌یابد. به همین سبب مهار و بهره‌برداری از سیل یکی از سیاست‌های اصلی آبخیزداری است. یکی از مهمترین اقداماتی هم که باید انجام دهیم این است که با اتخاذ تدابیر کافی جلو شست‌وشو و فرسایش خاک را بگیریم. چرا که خاک بسیار ارزشمند است. مشکلات و خسارات ناشی از بلایای طبیعی به عنوان مسائل زیربنایی کشور محسوب می‌شود و نباید تنها به تشکیل جلساتی در زمان حادثه و وقوع سیلاب اکتفا کنیم. این مسائل باید پیش از وقوع سیل مورد ارزیابی و بررسی قرار بگیرد و بر اساس مطالعات علمی برطرف شود»

بسیاری از صاحب‌نظران جاری شدن سیلاب را در کشور کم‌آبی مثل ایران فرصتی برای احیای تالاب‌ها و دریاچه‌ها و ذخیره آب تا حد امکان می‌دانند، رئیس درباره این نگاه به سیلاب هم معتقد است: «برخی تصور می‌کنند در زمان وقوع سیلاب، می‌توان با جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب‌های سطحی، بخشی از مشکل کم‌آبی را حل کرد، اما نباید فراموش کنیم که برخی از این سیلاب‌ها هر پنج یا شش سال یکبار رخ می‌دهد و ذخیره‌سازی آن از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. وقوع سیلاب به افزایش میزان آب دریاچه‌ها کمک شایانی می‌کند و نیاز است که میزان آب دریاچه‌ها هر چند سال یکبار از طریق فرآیند طبیعی چرخه آب، افزایش پیدا کند» با وجود تمام این اظهارات و هشدار‌ها و درخواست‌های جامعه علمی کشور، باز هم سیلاب‌ها با همان مختصات قبل به همان دلایل قبل و به همان آسیب‌های گذشته در کشور تکرار می‌شوند و این بیانگر این حقیقت تلخ است که گوش شنوایی برای اظهارات کارشناسی و علمی در میان تصمیم‌گیران کشور وجود ندارد.