میزان مصرف دارو ایران، مساوی با چین

جامعه ۲۴ -  محمد مهدی ناصحی، مدیرعامل سازمان بیمه سلامت ایران با اشاره به مصرف بی‌رویه دارو در ایران تاکید کرد: «ایران با جمعیت ۸۰ میلیونی به اندازه کشور یک و نیم میلیارد نفری چین مصرف دارو دارد. درواقع ایران از نظر مصرف دارو جزو سه کشور اول دنیاست. بسیاری از پزشکان بدون ملاحظه بیش از اندازه استاندارد دارو تجویز می‌کنند.»

او تصریح کرد: «تعداد اقلام دارویی در نسخه پزشکان به طور متوسط نباید از دو تا سه قلم دارو بیشتر شود. البته ممکن است به صورت موردی در حدود پنج درصد نسخه‌های یک پزشک، تعداد پنج قلم دارو هم نوشته شود، اما نباید میزان نسخه‌های پر داروی پزشکان از یک حد استاندارد بیشتر شود. مساله بسیار مهم دیگر قاچاق دارو از شبکه دارویی کشور است. در سیستم دارویی کشور در موارد بسیار زیادی دارو‌های گرانقیمت به خصوص دارو‌های بیماران خاص از جمله هموفیلی‌ها به بیماران با نرخ دولتی و با دفترچه فروخته می‌شود، اما همان دارو دوباره به چرخه دارویی کشور برمی‌گردد و بار دیگر با نرخ گران و آزاد به فرد دیگری فروخته می‌شود.»

ناصحی درباره میزان قاچاق دارو و خروج دارو به بازار آزاد هم به ایرنا گفت: «آمار دقیق نداریم، اما میزان دارو‌هایی که از این طریق از داروخانه‌ها خارج شده و دوباره در سیستم دارویی کشور به قیمت آزاد خرید و فروش می‌شود بسیار زیاد است. روابط ناسالم همچنان به میزان زیادی در بازار دارویی کشور وجود دارد و بازار قاچاق دارو نیز در ایران بسیار گسترده است. تنها راه کنترل این بازار اجرای کامل طرح نسخه نویسی الکترونیک است. دارو‌های گرانقیمت و بیماران خاص در این سیستم بهتر کنترل می‌شود و امکان قاچاق آن‌ها کم می‌شود.»

همچنین مدیرعامل سازمان بیمه سلامت درباره آخرین وضعیت نسخه نویسی الکترونیک در کشور هم یادآور شد: «در سیستم نسخه نویسی الکترونیکی هر دارو یک کد خاص دارد و با فروش آن، کد آن دارو در سیستم باطل می‌شود و دیگر هیچ داروخانه‌ای نمی‌تواند آن دارو را بفروشد. هم اکنون حدود ۹۴ درصد داروخانه‌های کشور به سیستم نسخه نویسی و نسخه پیچی الکترونیک مجهز هستند. درصد بالایی از مطب‌ها نیز این سیستم را دارند. حدود هزار و ۲۰۰ مطبی که در ماه‌های اخیر با سازمان بیمه سلامت قرارداد بسته‌اند نیز ملزم شده‌اند که برای همه مراجعان حتما نسخه الکترونیک صادر کنند. البته هنوز دفترچه‌های کاغذی بیمه سلامت حذف نشده و به موازات نسخه الکترونیک وجود دارند تا مردم فعلا به مشکل نخورند. حذف دفترچه بیمه، تدریجی انجام می‌شود.»

او افزود: «نکته مهم این است قبلا که نسخه کاغذی نوشته می‌شد اگر یک داروخانه دو قلم دارو از یک نسخه را نداشت و نسخه پیچیده می‌شد، دیگر نسخه باطل می‌شد و فرد نمی‌توانست اقلام باقیمانده را با پوشش بیمه‌ای تهیه کند و باید آن را با نرخ آزاد تهیه می‌کرد، اما اکنون با استفاده از سیستم نسخه نویسی الکترونیک اگر یک داروخانه چند قلم دارو را از یک نسخه نداشت و نسخه پیچیده شد، فرد می‌تواند بقیه اقلام را از داروخانه دیگر با پوشش بیمه‌ای و نرخ دولتی تهیه کند. در سیستم جدید مشوق‌هایی نیز برای نسخه نویسی الکترونیک پزشکان در نظر گرفته شده و تعرفه خدمات پزشکانی که نسخه الکترونیک می‌نویسند بالاتر است.»

بیشتر بخوانید:پاسخ بانک مرکزی به ابهامات درباره ارز دارو

نسخه نویسی الکترونیک یکی از طرح‌های الکترونیک نظام سلامت محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر در راستای اجرای پرونده الکترونیک سلامت و نظارت بهینه‌تر بر نسخه‌ها اجرا شده است. هرچند این طرح هنوز به طور کامل اجرایی نشده است، اما اجرای کامل آن می‌تواند علاوه بر کاهش مصرف کاغذ در زمینه چاپ دفترچه‌های کاغذی بیمه، منجر به کاهش خطا‌های نسخه نویسی و نظارت موثر سازمان‌های بیمه گر درمانی شود. سازمان‌های بیمه‌گر مانند سازمان بیمه سلامت و سازمان تامین اجتماعی و سازمان بیمه خدمات درمانی نیرو‌های مسلح، مجریان اصلی این طرح هستند. اجرای نسخه نویسی الکترونیک یک الزام قانونی نیز محسوب می‌شود.

ارز‌هایی که بر باد می‌رود

کارشناسان حوزه دارو از عوامل متعددی سخن می‌گویند که موجب شده است مصرف دارو در ایران به شکل افراطی باشد.

اکبر منصوری، کارشناس حوزه دارو و عضو هیات اجرایی نظارت بر انتخابات انجمن داروسازان ایران هم  به برخی از همین عوامل اشاره می‌کند و می‌گوید: «به نسبت خیلی از کشورها، دسترسی به دارو در ایران بسیار راحت است. همین عامل موجب افزایش مصرف دارو شده است. عامل دیگر نیز به هزینه بالای درمان برمی‌گردد که از توان خیلی از خانواده‌ها خارج است. مثلا برخی بیماران برای اینکه هزینه ویزیت پزشک را پرداخت نکنند، به داروخانه مراجعه می‌کنند. حتی گاهی تخصصی‌ترین دارو‌ها را با اسم دقیق از داروخانه می‌خواهند. درواقع انگار برای خودشان دارو تجویز می‌کنند.»

او ادامه می‌دهد: «گاهی داروساز مجبور می‌شود شرح حال از بیمار بگیرد تا حداقل او را مجاب کند که داروی کمتری مصرف کند. مثلا گاهی به بیمار می‌گوییم که اگر یک چکاپ ساده انجام دهد، هزینه کمتری متحمل می‌شود تا اینکه بخواهد حجم بالایی از دارو‌های خودتجویزی را مصرف کند.»

منصوری یادآور می‌شود: «گاهی برخی دارو‌های تخصصی در حوزه درمان دیابت، درمان مشکلات تنفسی و فشار خون دچار کمبود می‌شود. به همین دلیل این گروه از بیماران نمی‌توانند مطمئن باشند که این دارو‌های حیاتی همیشه در دسترسشان باشد. همین عامل موجب می‌شود که گاهی نیاز‌های دارویی چندین ماه خود را تهیه کنند. گاهی هم به پزشک می‌گویند که برایشان دارو‌های چندین ماه را تجویز کند. اگر این اعتماد در این بیماران ایجاد شود که داروهایشان همواره در دسترس خواهد بود، بخش زیادی از فرهنگ انبار کردن دارو‌ها در ایران اصلاح می‌شود.»

او در ادامه بخشی از مشکل را هم شیوه نسخه نویسی برخی پزشکان می‌داند و می‌گوید: «در بسیاری از کشور‌های توسعه یافته، تعداد دارو‌های موجود در نسخه‌ها بسیار محدود است، اما در کشور ما بسیاری از نسخه‌های پزشکان، پر دارو است. ما با زیاده نویسی دارو‌ها روبرو هستیم. ما نیاز داریم که خیلی اوقات، نسخه‌های دارویی به شکل حداقلی نوشته شود تا دوره درمان بیمار با دارو‌های کمتری طی شود. آنگاه در صورت نیاز و به تشخیص پزشک می‌توان دوره درمان را تمدید کرد، اما رویه فعلی در کشور ما اینگونه نیست. در کشور ما رها کردن دوره درمان بسیار رواج دارد. مثلا بسیاری از بیماران، دوره‌های درمان با آنتی بیوتیک را کامل طی نمی‌کنند و در نیمه راه، مصرف این دارو‌ها را رها می‌کنند. همین کار به تلنبار شدن دارو در منازل منجر می‌شود.»

منصوری خاطرنشان می‌کند: «انگار گاهی اوقات یادمان می‌رود که همین انبار بزرگ دارو که در خانه اغلب ایرانیان وجود دارد، با ارز و ثروت ممکلت تهیه شده است. ما این ثروت ملی را نادیده گرفته‌ایم و زیان‌های اقتصادی آن را نمی‌بینیم. تلنبار کردن دارو در خانه‌ها، مصداق بارز هدر دادن ثروت ملی است.»

آیا اوضاع بهتر از ۱۰ سال قبل است؟

برخی دیگر از کارشناسان حوزه دارو بر این باورند که اگرچه مصرف دارو در ایران همچنان بالاست، اما فرآیند رشد مصرف دارو در ایران به نسبت گذشته، منطقی‌تر شده است.

بابک مصباحی، بازرس هیات مدیره انجمن داروسازان ایران در گفتگو با سپید به همین نکته اشاره می‌کند و می‌گوید: «وقتی می‌گوییم مصرف دارو در ایران بالاست، باید در ابتدا تعیین کنیم که نسبت به چه بازه زمانی، بالا رفته است. اگرچه میزان مصرف دارو در ایران به نسبت جمعیت همچنان در سطح مطلوب نیست، اما معتقدم که به نسبت ۱۰ سال قبل، رشد مصرف دارو در ایران کاهش یافته است.»

او تاکید می‌کند: «در یک دهه اخیر شاهد منطقی‌تر شدن قیمت دارو، افزایش سیاست‌های نظارتی سازمان‌های بیمه گر، تجویز منطقی‌تر دارو از سوی پزشکان و راه اندازی نسخه الکترونیک بودیم که همین عوامل موجب کاهشی شدن الگوی مصرف دارو در ایران به نسبت ۱۰ سال قبل شده است. اگرچه تاکید می‌کنم که هنوز شرایط آرمانی در حوزه مصرف دارو نداریم، اما رشد مصرف دارو در ایران را افزایشی نمی‌دانم.»

مصباحی خاطرنشان می‌کند: «جدای از بحث مصرف دارو باید این نگرانی را هم مطرح کنم که متاسفانه روز به روز شاهد هستیم که برخی دارو‌های اساسی از چتر حمایت بیمه خارج می‌شوند. این اتفاق در نهایت به ضرر بیماران خواهد بود و هزینه‌های درمان را افزایش خواهد داد. باید علاوه بر اینکه تلاش شود تا مصرف دارو در ایران در ریل منطقی باشد، باید همزمان تلاش کنیم تا دارو‌های مهم و حیاتی بیماران نیز از چتر بیمه‌ها خارج نشود.»

بازار داغ دارو‌های خودتجویزی

بر اساس آمار‌های رسمی ارائه شده از سوی سازمان غذا و دارو، گردش مالی صنعت داروسازی کشور بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان است. سهم چشمگیری از این بازار دارویی صرف خودتجویزی و مصرف خودسرانه دارو‌ها می‌شود.
چندی قبل نیز ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت از افزایش ۳۰ درصدی بار مراجعات بدون نسخه به داروخانه‌ها خبر داد و گفت: «در شرایط فعلی اقتصادی شاهدیم که بار مراجعات به داروخانه‌ها بدون داشتن نسخه و بدون مراجعه مجدد به پزشک زیاد شده است تا از این طریق بتوانند هزینه‌های درمان را کاهش داده و پول ویزیت را نپردازند.»

بر اساس برخی آمار‌ها نیز گفته می‌شود هر ایرانی به طور میانگین سالانه ۳۳۹ عدد دارو مصرف می‌کند که رقمی بسیار بیشتر از استاندارد‌های جهانی است. همچنین بیماری‌های تنفسی، سردرد و سرماخوردگی به عنوان مهم‌ترین علت مراجعه مردم به داروخانه‌ها اعلام شده است. مهم‌ترین گروه دارو‌هایی که خودتجویز می‌شوند نیز مربوط به دارو‌های ضددرد، آنتی بیوتیک‌ها، قطره چشم و دارو‌های سردرد است.

نوشین محمدحسینی، سرپرست دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو هم تاکید کرد: «ایران در بین ۶۵ کشور جهان از نظر مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک‌ها در مقام دوم یا سوم است.»

او درباره پرمصرف‌ترین آنتی‌بیوتیک‌ها در کشور نیز توضیح داد: «بیشترین میزان مصرف در آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی به ترتیب مترونیدازول است که در صف اول قرار دارد، سپس آموکسی‌سیلین، کواموکسی‌کلاو، سفالکسین، سیپرو فلوکساسین، سفکسیم و آزیترومایسین قرار دارند که این‌ها آنتی بیوتیک‌های خوراکی پرمصرف ما هستند. در حوزه آنتی بیوتیک‌های تزریقی بالاترین میزان مصرف را پنی‌سیلین‌ها دارند. به خصوص پنی‌سیلین شش سه سه که در صف اول قرار دارد و بعد از آن هم جنتامایسین، سفازولین و سفتریاکسون قرار می‌گیرد. این دارو‌ها در صف اول تجویز و مصرف در کشور قرار دارند.»

باید در نظر داشت که در دوران پاندمی کرونا، مصرف خودسرانه دارو‌ها نیز افزایش داشته است، زیرا خیلی از افراد برای رفتن به مطب‌ها و درمانگاه‌ها، تمایلی ندارند و به دلیل ترس از ابتلا به کرونا ترجیح می‌دهند که دارو را به شکل مستقیم از داروخانه‌ها دریافت کنند. کارشناسان سلامت می‌گویند اجرای کامل نظام ارجاع، ابلاغ راهنما‌های بالینی، سطح بندی خدمات درمانی، اجرای اصولی نسخه نویسی الکترونیکی و اجرای دقیق پزشک خانواده می‌تواند به مصرف منطقی‌تر دارو در ایران منجر شود.