چرا واکسن‌سازهای داخلی زمین‌گیر شدند؟/ از وعده پوشالی صادرات واکسن تا مشکلات مالی وزارت بهداشت

جامعه ۲۴، یاسر مختاری: دی‌ ماه ۱۳۹۹ بود که شرکت شفا فارمد مجموعه دارویی برکت نخستین واکسن ایرانی کرونا را وارد مرحله کارآزمایی بالینی کرد. تا پیش از آن، اما و اگر‌هایی در مورد ساخت واکسن از سوی برخی نهاد‌ها و شرکت‌های دولتی و غیر دولتی همچون پاستور و رازی که واکسن‎سازان قدیمی بودند نیز وجود داشت با این حال این برکت بود که با «کووایران برکت» اولین شرکت ایرانی نام گرفت که واکسن تولیدی اش مجوز کارآزمایی بالینی گرفته است.

یک ماه پس از آن نخستین محموله وارداتی واکسن خارجی بر بازوی کادر درمان بیمارستان‌ها و گروه‌های دارای اولویت نشست. همزمان نیز واکسن‌های پاستوکووک (واکسن مشترک ایران و کوبا) و کووپارس (واکسن تولیدی شرکت رازی) مجوز کارآزمایی بالینی خود را دریافت کرده و یا در حال انجام آن بودند. فخرا، اسپایکوژن، نورا و ... نیز دیگر واکسن‌هایی بودند که در ادامه راه به سبد واکسن داخلی کشور پیوستند.

با این حال از زمان اولین کارآزمایی بالینی تا کسب مجوز مصرف اضطراری چند ماهی زمان برد. تا پیش از اخذ مجوز مصرف اضطراری وعده‌های مختلفی از سوی اولین واکسن ساز کرونا برای تحویل واکسن‌های مورد نیاز داده شد، اما این وعده‌ها مانند تحویل ۵۰ میلیون دوز واکسن کووایران برکت تا پایان شهریور ماه ۱۴۰۰، هیچگاه محقق نشد این در حالی بود که در آن زمان سند پیش‌خرید این واکسن توسط وزارت بهداشت و واریز مبلغی به حساب آن افشا شد. با این حال چند هفته پس از این موضوع نیز دومین مجوز مصرف اضطراری برای واکسن پاستوکووک صادر شد.

با اخذ این مجوز مصرف اضطراری، دیگر واکسن‌های ایرانی نیز همزمان با ورود به سومین مرحله کارآزمایی بالینی خود بر اساس وعده وزیر وقت بهداشت قرار بود که مجوز‌های مصرف اضطراری را اخذ کنند، اما این موضوع محقق نشد و شرکت سپند وابسته به وزارت دفاع اعلام کرد که رغبتی برای خرید واکسن فخرا تولید شده توسط این شرکت توسط وزارت بهداشت وجود ندارد و به همین دلیل خط تولید خود را متوقف خواهد کرد. همزمان با این موضوع انتقاداتی از سوی تولیدکنندگان دو واکسن رازی و اسپایکوژن نیز مطرح شد که تأخیر‌های زیادی در مورد صدور مجوز مصرف اضطراری آن‌ها وجود دارد.

با این حال این مجوز‌ها صادر و این واکسن‌ها نیز در سبد واکسیناسیون ایرانیان جای گرفتند همزمان با این موضوع واردات واکسن کرونا از برخی کشور‌ها همچون چین ادامه داشت و تقریبا عمده ایرانیان با این واکسن‌های وارداتی واکسینه شدند. از آن سو مدام وعده‌های مختلفی در مورد صادرات واکسن‌های ایرانی به خارج از کشور داده شد که این امر نیز هنوز محقق نشده است چرا که که هنوز سازمان جهانی بهداشت مجوز‌های هیچ یک از واکسن‌ها را مورد تأیید قرار نداده است. از سوی دیگر مقالات آن‌ها به جز یک مورد و آن هم مرحله دوم کارآزمایی بالینی واکسن کووایران برکت در ژورنال‌های معتبر بین‌المللی به چاپ نرسیده است.

بیشتر بخوانید: هنوز گزارشی از اثربخشی واکسن‌های ایرانی وجود ندارد

واکسن‌های تحت اختیار وزارت بهداشت

بر اساس اعلام هیئت امنای ارزی وزارت بهداشت تا امروز ۱۹۹ میلیون دوز واکسن را تحویل وزارت بهداشت داده‌ایم و ۱۷۸ میلیون دوز به صورت خرید و مابقی یعنی ۴۷ میلیون و ۷۱۰ دوز تولید داخل بوده و همچنان منتظر تحویل شش تا هفت میلیون دوز است. بر اساس اعلام این منبع مجموع رقم قرارداد با تولیدکنندگان داخلی هشت هزارو ۶۵۶ میلیارد تومان بوده و میزان بدهی وزارت بهداشت به آن‌ها پنج هزار و ٣٠٠ میلیارد تومان است که اخیرا در مکاتبه‌ای با سازمان برنامه و بودجه، برنامه‌ریزی شده تا بدهی‌ها پرداخت شود؛ زیرا اصولا دولت با کمبود نقدینگی مواجه است.

از سوی دیگر بر اساس اعلام گمرک حدود ۱۶۱ میلیون دوز دارو وارد ایران شده است که اگر این آمار را از میزان واکسیناسیونی که در اختیار وزارت بهداشت است کسر شود، درمی‌یابیم که میزان واکسن ایرانی در اختیار وزارت بهداشت ۳۸ میلیون دوز واکسن است.

انتقاد واکسن‌ساز‌ها

در روز‌های گذشته جمعی از واکسن‌سازان در نشستی با نمایندگان مجلس ضمن انتقاد از روند خریداری واکسن‌های تولیدی و عدم پاسخ‌گویی وزارت بهداشت به تعهدات خود، نسبت به اتمام تاریخ انقضای واکسن‌های تولید شده در انبار این شرکت‌ها ابراز نگرانی کردند.

آنگونه که مدیران شرکت‌های تولید واکسن اظهار کرده‌اند: سیناژن ۶ میلیون، پاستور ۳ میلیون، رازی ۴ میلیون، نورا ۲.۵ میلیون، اکتوورکو ۳ میلیون و رازی ۴ میلیون دوز واکسن  دارند که وزارت بهداشت تمایلی برای خریداری آن‌ها نشان نداده است یا اینکه میزان بدهی وزارت بهداشت به آن بالغ بر چند هزار میلیارد تومان است

با این حال کمال حیدری، معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفته است: پول واکسن ملی بوده و از منابع وزارت بهداشت برداشته شد. قرار نبود وزارت بهداشت در تامین منابع و پشتیبانی از واکسن از منابع خود هزینه کند، اما از منابع وزارت بهداشت برداشت شد.

از سوی دیگر محمد مهدی گویا در پاسخ به اظهارات واکسن‌سازان گفته است: تمام قرارداد‌هایی که وزارت بهداشت برای خرید واکسن از شرکت‌های داخلی بسته، کاملا مشخص است و بر اساس همان قرارداد‌ها خریدهایش را سال گذشته انجام داده و امسال نیز انجام می‌دهد.

وی با تاکید بر اینکه همه شرکت‌های تولیدی واکسن از این قرارداد‌ها اطلاعات کافی دارند، تصریح کرد: وزارت بهداشت از آبان ۱۴۰۰ تاکنون هیچگونه خرید خارجی واکسن نداشته است.

وعده‌های صادرات

این تعداد واکسن تولیدی در حالی است که از همان ابتدا شعار‌هایی در مورد صادرات واکسن ایرانی به کشور‌های خارجی از سوی مسئولان کشور داده شد. در آخرین نمونه بهرام عین‌اللهی وزیر بهداشت از صادرات واکسن ایرانی به کشور‌های خارجی خبر داد.

وی روز ۱۹ فروردین اظهار کرد: صادرات واکسن کرونا را نیز از یکی دو هفته پیش آغاز کرده‌ایم و واکسن ایرانی، فعلا به ۱۰ کشور آفریقایی صادر خواهد شد.

اگرچه وزیر بهداشت جزئیاتی در مورد تاریخ صدور این واکسن‌ها، نوع آن‌ها و میزان دوز‌های صادراتی اعلام نکرده است. با این حال آنگونه که این آمار‌ها و سخنان واکسن‌ساز‌ها نشان می‌دهد بار دیگر برنامه‌ریزی برای تولید انبوه بدون در نظر گرفتن بازار مصرف و یا مشتریان خارجی آن برای کشور هزینه ساز شده است.

عدم نیازسنجی کشور

سید مؤید علویان، رئیس سازمان نظام پزشکی تهران بزرگ که از همان ابتدا از جمله منتقدان جریان واکسیناسیون بود، در گفتگو با جامعه ۲۴ در رابطه با دلایلی که واکسن داخلی به این روز افتاده است، اظهار کرد: تولید داخلی واکسن باید بر اساس و حساب و کتاب باشد. مهمتر از هرچیزی دسترسی مردم به واکسن است، اگر تولید داخل سطح دسترسی مردم را پوشش داد باید برنامه‌ریزی بر این هدف متمرکز بود و اگر هم واکسن تولید داخل میزان سطح دسترسی را پوشش نداد باید واکسن وارد کشور شود. این یک معادله ساده بوده و باید برای آن برنامه‌ریزی مناسبی داشت.

وی افزود: نمی‌توان بدون در نظر گرفتن میزان نیاز مردم تعدادی را وارد کرد که مردم را دچار مشکل کند از آن سو آنچنان هم تعداد واکسن‌های وارداتی را افزایش داد که هم برای تولید داخلی مشکل ایجاد کند و هم اینکه در انبار‌ها خاک بخورند و تاریخ انقضای آن‌ها به سر آید.

رئیس سازمان نظام پزشکی تهران بزرگ در ادامه با اشاره عدم نیازسنجی مناسب برای واکسن در کشور اظهار کرد: با توجه به اینکه در حال حاضر واکسن در دست واکسن سازان مانده است نشان می‌دهد که نیازسنجی مناسبی برای میزان واکسن مورد نیاز در دوز‌های مختلف انجام نشده است. سازمان غذا و دارو می‌بایست با مطالعه دقیق جمعیت و دوز‌های مورد نیاز این کار را انجام می‌دادند.

عدم تشویق مردم برای واکسیناسیون

وی ادمه داد: موضوع دیگری که وجود دارد این است که وزارت بهداشت در تشویق مردم برای واکسیناسیون شکست خورده است، به همین دلیل میزان مصرف واکسن کمتر از حد انتظار بوده و این چنین ذخیره‌ای از واکسن فراهم شده است. می‌بایست کار بیشتری برای حضور مردم در مراکز واکسیناسیون انجام می‌شد. این مسئولیت وزارت بهداشت و سازمان غذا دارو بود که پیش از تولید داخل یا واردات می‌بایست این کار را انجام می‌داد.

آنگونه که مهدی گویا گفته است تا امروز بیش از ۱۴۸ میلیون تزریق واکسن کووید ۱۹ در کشور انجام شده و پوشش واکسیناسیون نوبت اول و دوم برای گروه سنی بالای ۱۲ سال به ترتیب ۹۱.۲ درصد و ۸۳ درصد است و پوشش نوبت سوم در گروه سنی بالای ۱۸ سال ۴۳.۷ درصد بوده است. همچنین در حال حاضر ۵۰ میلیون دوز واکسن موجود است که ۲۴ میلیون دوز آن چینی است.