معرفی جاذبه‌های قلعه تاریخی بیرجند

جامعه ۲۴-مهدی توفیقی: در این مقاله قصد داریم تا شما را با قلعه بیرجند که یکی از دیدنی‌های بیرجند و جلوه‌ای از شکوه معماری دوران صفوی در این منطقه است، بیشتر آشنا کنیم.

معرفی قلعه بیرجند

قلعه بیرجند عناوین دیگری را نیز به خود اختصاص داده است، که می‌توان به «قلعه ته ده»، «قلعه پایین شهر» و همچنین «دژ بیرجند» اشاره کرد. این قلعه تاریخی در دل شهر بیرجند و بر فراز یک تپه در شمال غرب شهر بیرجند طراحی و ساخته شده است.

از بالای برج‌های این قلعه می‌توانید قسمت‌های مختلف شهر بیرجند، بافت‌های قدیمی و جدید آن را به خوبی مشاهده کنید، کافی است به سمت میدان امام حسین بروید. مسیری که از شمال این میدان به سمت بالای تپه می‌رود را دنبال کنید تا قلعه بیرجند با برج و بارویش در برابر دیدگان شما خودنمایی کند.

تاریخچه قلعه بیرجند

به گزارش جامعه ۲۴، قلعه تاریخی بیرجند در دوران سلسله صفویه تاسیس شده است. در بعضی از منابع در مورد این قلعه این‌گونه نوشته شده که این قعه تاریخی از شاه راه‌ها و هسته‌های مرکزی شهر بیرجند بوده است.

در زمان‌های دور و سال‌های گذشته در شهر تاریخی بیرجند، ارگ و بنا‌های بزرگ وجود داشته که در سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن‌ها باقی مانده است. هدف از ساخت قلعه بیرجند استفاده‌های نظامی و دفاعی بوده است، به نحوی که مردم شهر بیرجند را از دوران صفویه تا اواخر سلسله قاجار، از تهاجم دشمنان خارجی به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.

ساکنین این قلعه در گذشته نگهبانانی بودند که وظایفی همچون تامین امنیت و رساندن اخبار را بر عهده داشتند. باتوجه به آنکه قلعه تاریخی بیرجند در بخش و بافت کهن شهر احداث شده است، از بلندای این قلعه می‌توانید گوشه‌هایی از بافت قدیمی شهر بیرجند را نیز در اطراف قلعه تماشا کنید.

به منظور حفظ نمای کلی و استفاده دوچندان از قلعه بیرجند، به طور کامل در دوران سلسله قاجار به طور کامل بازسازی شده است. همچنین در سال ۱۳۷۸ نیز یک بار شهرداری بیرجند تصمیم گرفت که ساختمان این بنای تاریخی را مورد مرمت و بازسازی دوباره قرار دهد.

در حال حاضر این قلعه از سالم‌ترین بنا‌های تاریخی و مکان‌های دیدنی استان خراسان جنوبی به شمار می‌آید و خوشبختانه قلعه بیرجند امروزه نسبت به خیلی از آثار باستانی کشور، شرایط و وضعیت بهتری دارد، به‌طوری که وقتی که وارد آن شوید، از زیبایی و شکوه آن نهایت لذت را خواهید برد.

معماری قلعه تاریخی بیرجند

قلعه تاریخی بیرجند که به "قلعه ته ده" یا "قلعه پایین شهر" نیز شهرت دارد، یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین بنا‌های تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است. این قلعه که بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر ساخته شده، نمادی از قدرت دفاعی و جایگاه نظامی شهر در گذشته‌های دور به شمار می‌آید. معماری قلعه بیرجند ترکیبی از هنر نظامی دوران صفویه و قاجار است و در ساخت آن از مصالح بومی مانند خشت، گل، سنگ و گچ استفاده شده که با شرایط اقلیمی گرم و خشک منطقه سازگاری دارد. پلان قلعه به صورت چندضلعی نامنظم است و دیوار‌های قطور آن که ارتفاعی بیش از ده متر دارند، با برج‌های مدور در فواصل منظم مستحکم شده‌اند.

هشت برج دیده‌بانی در اضلاع مختلف قلعه قرار دارد که نقش کلیدی در مراقبت از قلعه در برابر دشمنان داشته‌اند. ورودی اصلی قلعه در ضلع شمال شرقی آن واقع شده و به فضایی مستطیل‌شکل منتهی می‌شود که در گذشته محل تجمع نیرو‌ها و انجام امور اداری و نظامی بوده است. درون قلعه، اتاق‌هایی ساده و کوچک قرار دارد که به نظر می‌رسد محل سکونت سربازان یا نگهداری تجهیزات نظامی بوده‌اند. برخی از این اتاق‌ها دارای تهویه طبیعی به وسیله بادگیر‌های ابتدایی هستند که نشان از هوشمندی معماران در استفاده از جریان هوا برای خنک‌سازی دارد.

نمای بیرونی قلعه با سادگی خاصی همراه است و بیشتر بر استحکام و مقاومت بنا تمرکز دارد تا تزئینات ظاهری. با این حال، جزئیاتی همچون قوس‌های هلالی، طاق‌نما‌ها و نظم هندسی آجرچینی، زیبایی بصری خاصی به بنا بخشیده‌اند. موقعیت استراتژیک قلعه در بالای تپه، امکان دید وسیع به اطراف را فراهم می‌کرده و کارکرد حفاظتی آن را تقویت می‌نموده است. امروزه این قلعه نه تنها یک اثر معماری شاخص است، بلکه به‌عنوان نمادی از تاریخ و فرهنگ بومی منطقه، در جذب گردشگران نقش مهمی ایفا می‌کند.

مشخصات بنای قلعه بیرجند

مساحت و وسعت قلعه تاریخی بیرجند در حدود ۳۰۰۰ متر مربع است. در ساخت بنای این قلعه تاریخی از مصالح ساختمانی نظیر خشت، گل و چینه استفاده شده است. این قلعه دارای دو در ورودی است که یکی از آن‌ها در ضلع شمالی و در دیگر در ضلع غربی واقع شده است.

در اطراف قلعه و چهار گوشه آن برج‌هایی را تعبیه کرده اند، که به شکل استوانه‌ای ساخته شده‌اند. تمام برج‌های موجود به شکل دو طبقه ساخته شده اند. البته لازم است بدانید که در ابتدا تعداد کل برج‌های قلعه ۷ عدد بوده که یکی از این تعداد به مرور زمان تخریب شده و در حال حاضر ۶ برج باقی مانده که در بازدید از قلعه می‌توانید آن‌ها تماشا کنید. در داخل هر کدام از این برج‌ها نیز روزنه‌هایی به چشم می‌خورند که به منظور دیدبانی و تیراندازی در مواقع نیاز تعبیه شده بودند.

دیوار‌های قلعه تاریخی بیرجند طراحی خاص و منحصر به فردی دارند، دیوار‌های قلعه ضخامت بسیار با طراحی برآمده دارند، که این امکان انجام دیده بانی بر فراز بارو‌ها را برای نگهبانان بهتر فراهم می‌کردند. در نگاه کلی به ساختمان قلعه بیرجند باید بیان کرد، پلان این قلعه به صورت یک چهار ضلعی با چهار برج در چهار گوشه آن به اضافه دو برج در دو ضلع شرقی و غربی است.

بیشتر بخوانید: معرفی بهترین هتل‌های شهر بیرجند

همچنین انبار‌هایی در قلعه بیرجند ساخته شده اند، تا در آن‌ها آب و آذوقه ذخیره شود، که در هنگام اضطرار مانند جنگ‌های طولانی مدت مورد استفاده قرار گیرند. نکته جالب در خصوص این قلعه این است، که راهرو‌هایی زیر زمینی در زیر بنا ساخته شده اند، که این قلعه را به تعدادی از بنا‌های مهم شهر بیرجند مثل ارگ کلاه فرنگی، ارگ بهارستان، قنات قصبه و خانه افراد مهمی که به حکومت آن زمان مرتبط بودند، نیز وصل می‌کرده است. به طور مثال در زمانی که دشمن به شهر بیرجند و قلعه آن حمله می‌کرد، افراد مهم حکومتی می‌توانستند همراه با خانواده‌هایشان از طریق این مسیر‌های زیرزمینی به قلعه بیرجند بروند و در آن پناه بگیرند و از آفت دشمن در امان بمانند.