زندگینامه معمر قذافی؛ از چادر‌های صحرا تا تاج‌وتخت لیبی

جامعه ۲۴- معمر قذافی، رهبر انقلابی و دیکتاتور لیبی، یکی از بحث‌برانگیزترین و غیرقابل‌پیش‌بینی‌ترین چهره‌های سیاسی قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌و‌یکم است. او با براندازی سلطنت لیبی در سال ۱۹۶۹، دهه‌ها با قدرتی مطلق بر این کشور حکومت کرد.

قذافی با سبک رهبری منحصر‌به‌فرد، لباس‌های عجیب، چادر‌های صحرایی حتی در سفر‌های خارجی، و ایدئولوژی خاصی که در «کتاب سبز» ارائه داد، در میان رهبران سیاسی جهان چهره‌ای غیرمتعارف باقی ماند.

این گزارش، زندگی قذافی را از دوران کودکی تا مرگش در جریان انقلاب لیبی در سال ۲۰۱۱، و همچنین ابعاد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی حکومت او مورد بررسی قرار می‌دهد.

کودکی و جوانی در صحرا‌های لیبی

معمر محمد عبدالسلام قذافی در ۷ ژوئن ۱۹۴۲ در نزدیکی شهر سرت، در خانواده‌ای بدوی و بادیه‌نشین به دنیا آمد. دوران کودکی او در شرایط سخت و سنتی عشایری گذشت. خانواده‌اش از طایفه قذافه بودند؛ طایفه‌ای صحرانشین که نقش چندانی در سیاست نداشتند، اما از نظر اجتماعی محترم شمرده می‌شدند.

قذافی در مدارس محلی تحصیل کرد و در نوجوانی به شدت تحت تأثیر ناسیونالیسم عربی، به‌ویژه آموزه‌های جمال عبدالناصر، رهبر مصر، قرار گرفت. این علاقه به ناسیونالیسم و آرمان‌های عربی، مسیر آینده‌اش را مشخص کرد.

ورود قذافی به ارتش و آغاز فعالیت‌های سیاسی

قذافی در سال ۱۹۶۱ وارد آکادمی نظامی بنغازی شد. در این دوران، او حلقه‌ای مخفی از افسران جوان و همفکر را دور خود جمع کرد که بعد‌ها به «جنبش افسران آزاد» معروف شدند. او سپس برای دوره‌ای به انگلستان اعزام شد و در دوره‌های آموزشی نظامی شرکت کرد.

بازگشتش به لیبی در سال ۱۹۶۶ مصادف شد با تشدید نارضایتی از سلطنت ادریس اول. فساد، وابستگی به غرب و بی‌توجهی به آرمان‌های ملی‌گرایانه باعث شده بود تا فضای اجتماعی لیبی برای تغییر آماده باشد.

کودتای ۱۹۶۹ و سقوط سلطنت

در ۱ سپتامبر ۱۹۶۹، قذافی و گروهش با یک کودتای بدون خون‌ریزی، پادشاهی لیبی را ساقط کردند. او تنها ۲۷ سال داشت. سلطنت منحل شد، ادریس به تبعید رفت و «جمهوری عربی لیبی» تأسیس شد. قذافی به عنوان رئیس شورای فرماندهی انقلاب قدرت را در دست گرفت.

او خود را جانشین ناصر و رهبر جهان عرب می‌دانست. اما برخلاف ناصر، راهی متفاوت و گاه متناقض را پیمود که در نهایت لیبی را به کشوری منزوی و پرآشوب تبدیل کرد.

ایدئولوژی قذافی؛ کتاب سبز و نظریه سوم جهانی

در سال ۱۹۷۵، قذافی «کتاب سبز» را منتشر کرد؛ اثری سه‌فصلی که دیدگاه‌های او درباره حکومت، اقتصاد و جامعه را تشریح می‌کرد. او دموکراسی پارلمانی و سرمایه‌داری غربی را رد می‌کرد و ایده‌هایی، چون «حاکمیت توده‌ها»، شورا‌های مردمی، مالکیت تعاونی و جایگزینی ارتش با مردم مسلح را مطرح می‌کرد.

او ایدئولوژی‌اش را «نظریه سوم جهانی» می‌نامید؛ بدیلی برای کاپیتالیسم و کمونیسم. با این حال، در عمل، حکومت قذافی چیزی بین دیکتاتوری نظامی، شخص‌محور و اقتدارگرایانه بود که در آن شورا‌های مردمی صرفاً ویترینی برای نمایش بودند.

مدرن‌سازی لیبی: از بیابان‌نشینی تا پروژه‌های عظیم

با درآمد‌های کلان نفتی، قذافی برنامه‌های گسترده‌ای برای توسعه کشور آغاز کرد. جاده‌ها، بیمارستان‌ها، مدارس و پروژه‌های عمرانی مانند «رود بزرگ مصنوعی» (Great Man-Made River) برای انتقال آب از صحرای جنوبی به مناطق شمالی احداث شد. او دسترسی رایگان به برق، بهداشت و آموزش را وعده داد و تا حدی نیز اجرا کرد.

بیشتر بخوانید: آدولف هیتلر؛ از نقاش گمنام تا دیکتاتور مرگ‌بار

اما نبود نهاد‌های نظارتی، فساد گسترده و تمرکز قدرت در دستان یک نفر، مانع از توسعه‌ای پایدار و متوازن شد. اقتصاد دولتی، بی‌ثبات و وابسته به نفت باقی ماند.

سیاست خارجی قذافی: از پان‌عربیسم تا حمایت از تروریسم

قذافی ابتدا تلاش کرد رهبر اتحاد عربی شود و با کشور‌های مصر، سوریه، سودان و تونس پروژه‌هایی برای اتحاد کلید زد؛ اما همگی به شکست انجامیدند. او سپس نگاهش را به آفریقا دوخت و خود را «شاه شاهان آفریقا» نامید. کمک‌های مالی و نظامی به بسیاری از کشور‌ها و گروه‌های شورشی در سراسر جهان، از جمله ایرلند شمالی، ارتش سرخ ژاپن، شورشیان فیلیپین، و حتی سازمان‌هایی مانند حماس و حزب‌الله از جمله اقداماتش بود.

در دهه ۱۹۸۰، لیبی به‌عنوان حامی تروریسم بین‌المللی شناخته شد. بمب‌گذاری در هواپیمای پان آمریکن بر فراز لاکربی اسکاتلند (۱۹۸۸) که به کشته شدن ۲۷۰ نفر انجامید، باعث شد قذافی در لیست دشمنان اصلی غرب قرار گیرد. در نتیجه، لیبی تحت تحریم‌های شدید بین‌المللی قرار گرفت.

دوران انزوا و بازگشت به صحنه جهانی

در دهه ۱۹۹۰، قذافی تحت فشار تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی داخلی، به تدریج به عادی‌سازی روابط با غرب روی آورد. در سال ۲۰۰۳، پس از سقوط صدام حسین، قذافی اعلام کرد که برنامه تسلیحات شیمیایی و هسته‌ای لیبی را کنار می‌گذارد.

این اقدام با استقبال آمریکا و اروپا رو‌به‌رو شد. تونی بلر، سیلویو برلوسکونی و حتی نیکولا سارکوزی با قذافی دیدار کردند و توافق‌های اقتصادی مهمی امضا شد. اما این نزدیکی هیچ‌گاه به مشروعیت واقعی داخلی تبدیل نشد.

انقلاب ۲۰۱۱ و سقوط قذافی

با وقوع «بهار عربی» و گسترش اعتراضات در تونس و مصر، موج نارضایتی به لیبی نیز رسید. در فوریه ۲۰۱۱، تظاهرات مردمی در بنغازی آغاز شد و به‌سرعت به شورش سراسری تبدیل شد. قذافی که حاضر به کناره‌گیری نبود، به سرکوب شدید متوسل شد.

شورای امنیت سازمان ملل به درخواست ناتو مجوز مداخله نظامی داد. حملات هوایی ناتو باعث تضعیف نیرو‌های قذافی شد و سرانجام در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۱، قذافی در زادگاهش سرت، در حالی که در حال فرار بود، دستگیر و توسط نیرو‌های شورشی به شکل فجیعی کشته شد.

ابعاد مدیریتی و سبک حکمرانی قذافی

حکومت قذافی بر اساس ترس، تبلیغات، و حذف سیستماتیک نخبگان شکل گرفت. او عمداً نهاد‌های رسمی حکومت، مانند پارلمان و ریاست جمهوری، را حذف کرد و به جای آن ساختاری مبهم از «کنگره‌های مردمی» ایجاد کرد که در عمل تحت کنترل مستقیم او بودند.

او با تضعیف ارتش و ایجاد گارد‌های وفادار شخصی، کودتا‌های احتمالی را خنثی کرد. قذافی با استفاده از منابع نفتی، وفاداری قبایل را می‌خرید و با القاب عجیب (مانند «رهبر برادرانه»، «پدر ملت»، «پادشاه آفریقا») تصویر فره‌مندانه‌ای از خود می‌ساخت.

میراث معمر قذافی: اسطوره‌ای شکسته

میراث قذافی ترکیبی است از اقدامات توسعه‌ای، حمایت از استقلال آفریقا، و هم‌زمان سرکوب شدید، فساد، و ماجراجویی‌های خارجی. او در زمان مرگش نه قهرمان بود و نه یک مصلح؛ بلکه رهبری که در دنیای متحول قرن بیست‌و‌یکم جایی برای سبک رهبری‌اش باقی نمانده بود.

پس از سقوط قذافی، لیبی به کشوری بحران‌زده و بدون دولت مرکزی تبدیل شد که هنوز پس از بیش از یک دهه، روی آرامش ندیده است.