ساز توانمند‌سازی تحت پوشش های کمیته امداد کوک است؟

جامعه ۲۴- فقر کلمه‌ای است که این روز‌ها به دلیل شرایط اقتصادی، بیش از هر زمان دیگری در جامعه شنیده می‌شود. افرادی که پیش از این به عنوان دهک‌های متوسط جامعه به حساب می‌آمدند، به سمت فقیرتر شدن می‌روند و این با سیاست‌های کمیته امداد مبنی بر کاهش تعداد مددجو در تضاد است. به همین دلیل برای جلوگیری از افزایش بیش از اندازه تعداد مددجویان در این نهاد حمایتی، برنامه ریزی‌هایی انجام شده است. برای نمونه اگر افراد قادر به کار، در طول پنج سال و بعد از دریافت آموزش‌های لازم از کار کردن سرباز بزنند، از چرخه حمایت‌ها خارج می‌شوند. این درحالی است که نوع اشتغالزایی برای مددجویان و نحوه خارج کردن آن‌ها از چرخه حمایت، موضوعی است که اکنون مورد انتقاد کارشناسان است. آن‌ها معتقدند با سرعت و به صرف اعلام برخی از آمار‌ها و دریافت اعتبارات این بخش، نباید برای خروج مددجویان از چرخه حمایت اقدام کرد.

در آرزوی توانمندی

توانمندی مددجویان کمیته امداد، همواره یکی از اهداف این نهاد بوده و هست. هدفی که اگر محقق شود، می‌توان به کاهش فقر و جمعیت تحت پوشش این نهاد امیدوار بود. به همین دلیل است که مدیران این نهاد اقدامات مختلفی را در راستای توانمند کردن جامعه هدف خود در دستور کار قرار داده‌اند و تلاش می‌کنند افرادی که توانایی کار کردن دارند، وارد بازار کار شوند.

به همین دلیل به برخی از خانواده‌های نیازمند وام‌های اشتغال داده شد، برخی به سازمان فنی و حرفه‌ای ارجاع داده شدند تا پس از کسب مهارت، وارد بازار کار شوند و عده‌ای دیگر به کارخانه‌های متقاضی جذب نیرو، شرکت‌های دانش‌بنیان، ادارت خصوصی و... که پیشتر آمادگی خود را برای جذب مددجویان کمیته امداد اعلام کرده بودند، معرفی شدند.

تنوع در جامعه هدف کمیته امداد بسیار زیاد بوده، اما نقطه مشترک تمام این افراد فقر است.
سالمندان، افراد ازکار افتاده، بیماران صعب‌العلاج، زنان سرپرست خانوار، خانواده افراد زندانی، خانوار‌هایی که سرپرست فاقد صلاحیت دارند یا سرپرست خانواده‌شان مفقود است، همه این گروه‌ها فهرست بلندبالای مددجویان کمیته امداد را تشکیل می‌دهند.

به منظور کاهش جمعیت مددجویان، در کمیته امداد نظام اشتغال تعیین شده تا براساس آن، مددجویان توانمند برای ورود به بازار کار شناسایی‌شده، آموزش ببینند و وارد چرخه اشتغال شوند. در این میان، اما این سوال مطرح می‌شود که آیا هنوز افرادی هستند که با وجود داشتن توانمندی کار کردن، دریافت‌کننده صرف کمک‌های کمیته امداد باشند؟

مرتضی فیروزآبادی، معاون اشتغال و خودکفایی کمیته امداد امام خمینی (ره) در این‌باره می‌گوید: «از جمعیت بیش از چهار میلیون و ۶۲۸ هزار نفری کمیته امداد، بیش از ۵۰ درصد افراد، شرایط کار کردن ندارند و در زمره سالمندان، بیماران صعب‌العلاج، کودکان یا دانش‌آموزان قرار می‌گیرند. این عده به هیچ‌وجه از چرخه حمایت‌های ما در کمیته امداد خارج نخواهند شد، اما سایر افراد که توانمندی کار دارند، در مسیر توانمندسازی از چرخه حمایت‌های صرف خارج می‌شوند.»

بیشتر بخوانید: فوران نابرابری در کشور

وی می‌افزاید: «نمی‌توانیم با هر نوع اشتغالی افراد را از چرخه حمایت خارج کنیم. باید این خانواده‌ها به درجه‌ای از توانمندی و درآمد برسند تا پس از آن از چرخه خارج شوند. برای مثال مادرانی هستند که توانمندی کار کردن دارند، اما همین مادران سرپرستی کودکان بیمار صعب‌العلاج را برعهده دارند. چنین افرادی اگر مشغول به یک شغل خانگی شوند هم، آنقدر هزینه‌های درمان فرزندان‌شان بالاست که به سختی می‌توانند از پس هزینه‌های زندگی برآیند.

جغرافیای نامناسب، یکی دیگر از عواملی است که معاون اشتغال و خودکفایی کمیته امداد امام خمینی (ره) آن را عامل بیکاری برخی مددجویان کمیته امداد می‌داند. عده‌ای از مددجویان کمیته امداد ساکن مناطق بسیار دورافتاده روستایی هستند. در این مناطق فرد مددجو حتی به آب کافی دسترسی ندارد یا منطقه‌اش از نظر مرتع بسیار فقیر است و رفت و آمد نیز به‌سادگی در آن روستا امکان‌پذیر نیست. در این شرایط مددجوی امداد نمی‌تواند ابتدایی‌ترین شغل‌ها، نظیر کشاورزی و دامپروری را هم داشته باشد.»

فیروزآبادی با تاکید بر این‌که افرادی که توانمندی کار کردن دارند، اگر بعد از آموزش مشغول به کار نشوند، از چرخه حمایت‌های امداد خارج می‌شوند، می‌گوید: «در کمیته امداد امام خمینی (ره) نظام اشتغال تعریف شده است. بر مبنای این نظام، فرد توانمند اگر در فرآیند آموزش شغل قرار گیرد و تسهیلات هم برای ورود او به یک شغل فراهم باشد، اما مددجو در طول پنج سال وارد چرخه کار نشود، از تحت پوشش کمیته امداد خارج شده و ما دیگر خدماتی را به او ارائه نمی‌دهیم. مددکاران ما در امداد به صورت میدانی وضعیت افراد مددجو را بررسی می‌کنند و افراد اگر توان کار داشته باشند، باید وارد چرخه اشتغال شوند.»

آمار‌های توانمندسازی واقعی نیست

طبق بند (ب) ماده ۳۹ برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه کل کشور، نهاد‌های حمایتی باید با اجرای برنامه‌های توانمندسازی، سالانه ۱۰ درصد از خانوار‌های توانمندشده را به استثنای سالمندان و افراد دارای معلولیت ذهنی از پوشش حمایتی خارج کنند. کمیته امداد نیز به استناد این ماده قانونی، نسبت به اجرای طرح پالایش پرونده‌های مددجویی اقدام کرده است.

مصطفی اقلیما، رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران، اما معتقد است آمار‌های خروج از چرخه حمایت دستگاه‌های دولتی واقعی نیست. وی در این باره به جام‌جم می‌گوید: «دستگاه‌هایی مانند کمیته امداد و بهزیستی موظفند هر سال ۱۰ درصد از مددجویان خود را از طریق توانمندسازی از چرخه حمایت خارج کنند و هر سال هم آمار خروج از چرخه حمایت‌های خود را اعلام می‌کنند، اما این آمار‌ها به این دلیل که اشتغال‌های ایجادشده در بسیاری از مواقع پایدار نیست، واقعی به نظر نمی‌رسد. کمیته امداد اکنون با ارائه وام به مددجوی خود، برای آن‌ها شغل ایجاد می‌کند. مددجو هم به دلیل مشکلات مالی این پول را دریافت کرده و یک فعالیت اقتصادی را آغاز می‌کند، اما پس از مدتی شغل خود را از دست داده و دوباره از روش‌های دیگری به نهاد‌های حمایتی متصل می‌شود. در ایام شیوع بیماری کرونا این مورد بیش از قبل، قابل مشاهده است.»

رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران می‌افزاید: «دستگاه‌های حمایتی برای این‌که بتوانند بودجه سالانه خود را دریافت کنند، مجبور به خارج کردن بخشی از مددجویان خود در قالب توانمندسازی هستند، اما افراد به طور کامل توانمند نشده و تمام جنبه‌های مرتبط با توانمند شدن یک مددجو درنظر گرفته نمی‌شود.»

سرعت، ملاک نباشد

تجربه راه‌اندازی نهاد‌های حمایتی در کشور نشان می‌دهد افراد برای خروج از چرخه حمایت، تنها نیازمند دریافت حمایت‌های اقتصادی نیستند و بدون توجه به سایر ابعاد زندگی، نمی‌توان یک مددجو را از چرخه حمایت خارج کرد و اگر بخواهیم این چنین عمل کنیم، مددجو در مدت‌زمان اندکی به دلیل ناتوانی باردیگر به بدنه نظام‌های حمایتی متصل می‌شود.

حسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران در این‌خصوص  می‌گوید: «این‌که بخواهیم مددجویان نهاد‌های حمایتی را به سمت توانمند شدن هدایت کنیم، استراتژی بسیار خوبی است که در ایران نیز در سال‌های گذشته در دستور کار قرار گرفته، اما باید توجه شود در این مرحله نباید سرعت را ملاک توانمندسازی‌ها قرار دهیم. نیاز است شرایط یک مددجوی متقاضی توانمند شدن به طور کامل بررسی شده و بعد از آن مقدمات توانمندی او فراهم شود.»

وی می‌افزاید: «قبل از این‌که برای یک مددجو اشتغال ایجاد شود، لازم است بررسی شود که آیا این فرد از نظر روانی آمادگی دریافت آن شغل را دارد یا خیر. توانمندسازی تک‌بعدی نیست که ما تنها آن را از منظر اقتصادی بررسی کنیم. نیاز است یک مددجو ابتدا از منظر اصل فردیت، مورد بررسی قرار گیرد. یعنی باید تفاوت‌های هر مددجو نسبت به فرد مددجوی دیگر مورد توجه قرار گیرد و ما نمی‌توانیم یک نسخه توانمندسازی واحد را برای همه پیاده‌سازی کنیم.»


رکورددار استان‌های مددجو

کمیته امداد امام خمینی (ره) در سال ۱۴۰۰ به یک نفر ۳۵۰ هزار تومان، به یک خانوار دو نفره ۵۰۰ هزار تومان و به یک خانواده بالای پنج نفر یک میلیون و ۱۰۰ هزار تومان مستمری پرداخت می‌کند و میزان مستمری‌ها آنقدر زیاد نیست که جوابگوی تمام نیاز‌های این افراد باشد. به همین دلیل است که به موضوع کاهش جمعیت خدمات‌گیرندگان امداد با تکیه بر ایجاد اشتغال برای آن‌ها تاکید می‌شود. کار کردن حس مفید بودن به فرد می‌دهد، علاوه‌بر این یک مددجو می‌تواند با ورود به چرخه کار در یک ماه درآمدی بسیار بیشتر از مستمری که از کمیته امداد دریافت می‌کند، داشته باشد.

در سال‌های گذشته مددجویان بسیاری بوده‌اند که بعد از توانمند شدن، خود به یک کارآفرین تبدیل شده و تعداد زیادی از مددجویان دیگر را هم وارد بازار کار کرده‌اند. باید تاکید شود، توانمندسازی مددجویان تحت پوشش در کمیته امداد، تنها در مقوله‌های اقتصادی خلاصه نمی‌شود، بلکه افراد تحت پوشش می‌توانند از خدمات حقوقی و مشاوره، خدمات اجتماعی و فرهنگی نیز بهره‌مند شوند. اهمیت ایجاد اشتغال برای افراد نیازمند تا حدی است که در برنامه‌های هر ساله کمیته امداد، بودجه قابل توجهی به این امر اختصاص پیدا می‌کند.

حسین خدرویسی، معاون حمایت و سلامت کمیته امداد امام خمینی (ره) در این باره  می‌گوید: «قرار شده در سال ۱۴۰۰ برای دهک‌های یک تا پنج جامعه که از کم‌برخوردارترین اقشار به حساب می‌آیند و تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها هم مددجویان کمیته امداد امام خمینی (ره) هستند، ۵۰۰ هزار شغل از سوی کمیته امداد ایجاد شود. در سال ۱۴۰۰ نیز تعهد ما برای اشتغال مددجویان و افراد نیازمند، ایجاد شغل برای ۳۰۰ هزار متقاضی بود که تا حدود زیادی در این امر موفق بوده‌ایم.

سیستان و بلوچستان، استانی است که بیشترین آمار مددجویان کمیته امداد را به خود اختصاص داده و استان سمنان دارای کمترین میزان مددجو است. خدرویسی در این رابطه می‌گوید: «چهار میلیون و ۶۳۳ هزار و ۷۶۸ نفر، آخرین آماری است که از تعداد مددجویان تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) در کل کشور ثبت شده است. از این تعداد، استان سیستان و بلوچستان با ۱۷۷ هزار مددجو در جایگاه اول تعداد مددجویان قرار دارد و استان سمنان با ۱۳ هزار و ۶۵۳ نفر، کمترین مددجو را به خود اختصاص داده است. سیستان و بلوچستان جزو محروم‌ترین استان‌های کشور است، به همین دلیل تعداد مددجویان این استان به نسبت سایر استان‌ها بسیار بیشتر است.»

دهک‌های مشمول حمایت

افرادی که متقاضی استفاده از خدمات کمیته امداد هستند، یا باید به مراکز کمیته امداد در سراسر کشور مراجعه کرده یا با ورود به سامانه امداد هوشمند کمیته امداد (سها) درخواست خود برای بهره مندی از خدمات کمیته امداد امام خمینی (ره) را ثبت کنند.

بعد از مراجعه یا ثبت درخواست آنلاین، مقدمات صحت‌سنجی اطلاعات ارائه‌شده از سوی فرد نیازمند آغاز می‌شود. کدپستی، شماره همراه و شماره حساب فرد بررسی‌شده و صحت‌سنجی‌های لازم از این طریق انجام می‌شود. افراد متقاضی اگر در میان دهک‌های اول تا سوم قرار گیرند، می‌توانند از تمام خدمات کمیته امداد بهره‌مند شوند و اگر در دهک‌های چهارم تا پنجم باشند، مشمول دریافت یک نوع خدمت حمایتی یا خدمات مرتبط با اشتغال می‌شوند. حاضران در دهک ششم جمعیتی نیز نمی‌توانند هیچ نوع خدمتی از کمیته امداد بگیرند.»

براساس آخرین اعلام مرکز آمار ایران در سال ۹۹، اگر هزینه کل یک خانوار حدود ۷۰۰ هزار تا یک میلیون و ۶۰۰ هزار تومان در ماه باشد، این خانواده در دهک یک قرار می‌گیرد و جزو ۱۰ درصد فقیرترین خانواده‌های جامعه است.

اگر هزینه خانوار حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار تومان باشد خانواده را در دهک دو قرار می‌دهند. هزینه دو میلیون تومانی خانوار را در دهک سوم جایگذاری می‌کنند. افراد حاضر در دهک چهارم هزینه خانوارشان حدود سه میلیون تومان است و برای خانوار‌های دهک پنجم هزینه سه میلیون و ۵۰۰ هزار تومان برآورد می‌شود که دهک میانی محسوب می‌شود. هزینه حدود چهار‌میلیون و ۳۰۰ هزار تومانی برای افراد از دهک ششم محسوب می‌شود.

این ارقام اعلامی از سوی مرکز آمار ایران مربوط به سال گذشته است و بر پایه تغییرات تورمی، هزینه ماهانه دهک اول در آذر امسال به حدود دو میلیون تومان رسیده است و به همین ترتیب هزینه‌ها در دهک‌های دیگر نیز تغییر داشته است.

امروزه مدیران کشور‌های موفق دریافته‌اند که برای رسیدن به توسعه پایدار، باید توانمند‌سازی را در دستور کار خود قرار دهند. بر همین اساس کمیته امداد نیز از ابتدای سال جاری تاکنون بیش از ۱۷۰ هزار شغل برای جامعه هدف خود ایجاد کرده تا از این طریق راه را برای خروج بیشتر مددجویان از چرخه حمایت هموار کند، اما باید دید چه تعداد از این اشتغال‌ها پایدار بوده و چه تعداد از شغل‌های ایجاد شده، در سال‌های آینده از میان خواهند رفت.