چرا کمتر گوش می‌دهیم و بیشتر حرف می‌زنیم؟

جامعه ۲۴- در دنیای پرشتاب امروز که ارتباطات روزمره بیشتر از همیشه در جریان است، مسئله گفت‌و‌گو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. گفت‌و‌گو نه تنها ابزاری برای انتقال اطلاعات میان افراد است، بلکه به‌عنوان یک عامل حیاتی در شکل‌گیری روابط انسانی، اجتماعی و حرفه‌ای عمل می‌کند. با این حال، با وجود آن که فرهنگ گفت‌و‌گو از دیرباز در جوامع مختلف ارزشمند بوده، امروزه شاهد کاهش توجه به مهارت گوش دادن و افزایش تمرکز بر گفتن و بیان نظرات شخصی خود هستیم.

در این گزارش، به بررسی علل کاهش توجه به گوش دادن، پیامد‌های آن، تأثیر رسانه‌ها و فضای مجازی، و راهکار‌هایی برای تقویت مهارت‌های گوش دادن در جامعه می‌پردازیم.

فرهنگ گفت‌و‌گو چیست؟

فرهنگ گفت‌و‌گو به‌طور خلاصه به مجموعه‌ای از باورها، نگرش‌ها، و رفتار‌هایی گفته می‌شود که باعث می‌شود افراد در فرآیند تعاملات اجتماعی و ارتباطات خود، نسبت به دیگران شنوا، صبور و احترام‌گذار باشند. در یک جامعه که فرهنگ گفت‌و‌گو در آن تقویت شده، افراد قادرند در مواجهه با دیدگاه‌های متفاوت، به‌جای جبهه‌گیری، درک متقابل را پرورش دهند و در گفت‌و‌گو‌های مختلف شرکت کنند. این فرهنگ نه تنها بر کلام افراد بلکه بر گوش دادن فعال و همدلی در برقراری ارتباط تأکید دارد.

گفت‌و‌گو صرفاً به معنای بیان سخنان نیست. به عبارت دیگر، گفت‌و‌گو یک فرآیند دوطرفه است که در آن هر فرد علاوه بر بیان نظرات خود، به حرف‌های طرف مقابل نیز توجه می‌کند. در این فرآیند، شنیدن به‌عنوان بخش اصلی و اساسی ارتباطات در نظر گرفته می‌شود. این نکته به‌ویژه در محیط‌های کاری، اجتماعی و خانوادگی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا فقط با شنیدن دقیق و فعال است که می‌توان به درک صحیح و تفاهم دست یافت.

چرا کمتر گوش می‌دهیم؟

یکی از دلایل عمده‌ای که سبب می‌شود افراد کمتر به دیگران گوش دهند، تمرکز بیش از حد بر نظرات شخصی و تمایل به شنیده شدن است. در دنیای امروز، که فرهنگ خودبیان‌گری به‌خصوص در فضای مجازی رواج یافته، بسیاری از افراد به جای توجه به دیگران و شنیدن نظرات آنها، بیشتر بر این تمرکز دارند که خود را به‌صورت مؤثر و برجسته مطرح کنند. این موضوع در رسانه‌های اجتماعی به‌ویژه بارز است؛ جایی که هر فرد در تلاش است تا با محدود کردن اطلاعات و نظرات خود به چند جمله کوتاه، توجه بیشتری جلب کند.

رسانه‌های اجتماعی نیز نقشی اساسی در تقویت این مشکل دارند. پلتفرم‌هایی همچون توییتر، اینستاگرام، و فیسبوک، که غالباً بر تعاملات کوتاه و سریع تمرکز دارند، به‌جای ترویج گفت‌و‌گو‌های عمیق و تفکری، بیشتر به جلب توجه به صورت سطحی پرداخته‌اند. در این فضا، کیفیت گفت‌و‌گو‌ها کاهش یافته و به‌جای تبادل نظر واقعی، بیشتر شاهد مناظره‌های سطحی و اظهارنظر‌های تک‌بعدی هستیم.

بیشتر بخوانید: افراد پرحرف؛ ویژگی‌ها و راه‌های برخورد با آنها

عوامل دیگری، چون فشار‌های روانی و استرس‌های روزمره نیز در کاهش توجه به مهارت گوش دادن مؤثر هستند. بسیاری از افراد در شرایطی که تحت فشار قرار دارند، توان و انرژی لازم برای شنیدن کامل سخنان دیگران را ندارند و در نتیجه، یا به‌طور ناخودآگاه به حرف‌های طرف مقابل توجه نمی‌کنند یا به‌صورت سطحی به آنها گوش می‌دهند. در این شرایط، گوش دادن فعال به‌عنوان یک مهارت پیچیده و نیازمند تمرکز، به حاشیه رانده می‌شود.

پیامد‌های ضعف در مهارت گوش دادن

عدم توجه به مهارت گوش دادن و ضعف در این حوزه می‌تواند پیامد‌های جدی و منفی در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی، خانوادگی و شغلی داشته باشد. در روابط خانوادگی، نشنیدن درست حرف‌های یکدیگر می‌تواند منجر به سوءتفاهم‌ها و کشمکش‌های مداوم شود. بسیاری از مشکلات و اختلافات خانوادگی ریشه در ناتوانی در گوش دادن به یکدیگر دارد؛ زیرا افراد به‌جای فهم کامل دیدگاه‌های طرف مقابل، بیشتر در پی ارائه نظرات خود هستند.

در محیط‌های کاری نیز، ضعف در مهارت گوش دادن می‌تواند به مشکلات ارتباطی بزرگ‌تری منجر شود. سوءتفاهم‌ها و تعارضات شغلی اغلب نتیجه این است که افراد به‌جای شنیدن دقیق ایده‌ها و پیشنهادات دیگران، بر نظر خود پافشاری می‌کنند و در نتیجه، کار گروهی و تصمیم‌گیری‌های مؤثر مختل می‌شود. در این شرایط، محیط کار به‌جای فضای همکاری و همفکری، به مکانی پر از تنش و رقابت تبدیل می‌شود.

در سطح اجتماعی، عدم توانایی در شنیدن دیدگاه‌های مختلف منجر به کاهش سرمایه اجتماعی و افزایش قطب‌بندی‌ها و افراط‌گرایی‌ها می‌شود. این موضوع در جوامع امروزی که تنوع فرهنگی، دینی و اجتماعی در آنها بیشتر از گذشته است، می‌تواند زمینه‌ساز افزایش تعصب و تبعیض شود. همچنین، زمانی که افراد احساس می‌کنند که نادیده گرفته شده‌اند و شنیده نمی‌شوند، ممکن است به انزوا کشیده شوند یا حتی به رفتار‌های تهاجمی و خشونت‌آمیز روی بیاورند.

نقش آموزش و خانواده در تقویت مهارت گوش دادن

آموزش در هر دو سطح رسمی و غیررسمی به‌ویژه در مدارس و خانواده‌ها می‌تواند نقش کلیدی در تقویت مهارت‌های گوش دادن ایفا کند. در دوران کودکی، والدین به‌عنوان اولین مربیان، باید به فرزندان خود اهمیت گوش دادن به دیگران را آموزش دهند. این امر می‌تواند از طریق مدل‌سازی مثبت صورت گیرد؛ یعنی زمانی که والدین به‌طور مؤثر به صحبت‌های فرزند خود گوش می‌دهند و با دقت به آنها پاسخ می‌دهند.

در مدارس نیز باید به‌طور جدی به آموزش مهارت‌های ارتباطی پرداخته شود. استفاده از روش‌های تعلیمی مثل کارگاه‌های آموزشی، بازی‌های نقش‌آفرینی، و برگزاری جلسات آزاد گفت‌و‌گو، می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا به‌طور مؤثرتری گوش دهند و نظرات دیگران را درک کنند. این آموزش‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که هم جنبه‌های تئوری و هم عملی داشته باشند و باعث تقویت مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی در دانش‌آموزان شوند.

نقش رسانه‌ها و فضای مجازی در تقویت فرهنگ گفت‌و‌گو

رسانه‌ها، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، تأثیر بسیار زیادی در شکل‌دهی به فرهنگ گفت‌و‌گو دارند. این فضا‌ها می‌توانند هم به‌عنوان محلی برای تبادل نظر‌های سالم و سازنده و هم به‌عنوان محیطی برای تبلیغ اظهارنظر‌های سطحی و یک‌جانبه عمل کنند. استفاده از رسانه‌ها برای الگوسازی مثبت و ترویج گفت‌و‌گو‌های سازنده می‌تواند تأثیر زیادی در تغییر نگرش‌های عمومی به فرهنگ گوش دادن داشته باشد.

پلتفرم‌های دیجیتال نیز می‌توانند با فراهم کردن فضایی برای بحث‌های سالم و بدون تعصب، به تقویت فرهنگ شنیدن کمک کنند. آموزش سواد رسانه‌ای به افراد و به‌ویژه جوانان، می‌تواند آنها را برای تشخیص گفت‌و‌گو‌های سالم از بحث‌های مخرب و سطحی یاری کند. در این راستا، رسانه‌ها باید مسئولانه‌تر عمل کنند و تلاش کنند تا به جای تولید محتوا‌های تحریک‌آمیز و بحث‌های تند، گفت‌و‌گو‌هایی دوطرفه و تعاملی ایجاد کنند.

راهکار‌های تقویت فرهنگ گفت‌و‌گو و گوش دادن

۱. آموزش مهارت‌های گوش دادن: در مدارس و دانشگاه‌ها باید کارگاه‌های آموزشی ویژه‌ای برای تقویت مهارت گوش دادن برگزار شود.

۲. الگوسازی مثبت در رسانه‌ها: رسانه‌ها باید به ترویج الگو‌های گفت‌و‌گو و تعامل مثبت بپردازند.

۳. تقویت سواد رسانه‌ای: آموزش سواد رسانه‌ای در مدارس و دانشگاه‌ها باید به‌عنوان یک اولویت مهم مورد توجه قرار گیرد.

۴. تشویق به شنیدن فعال: باید تلاش کرد که افراد در گفت‌و‌گو‌ها به‌طور فعال گوش دهند و توجه خود را به سخنان دیگران معطوف کنند.

۵. فراهم کردن فضای امن برای ابراز نظر: در تمامی فضا‌های اجتماعی، خانوادگی و کاری باید فضایی ایجاد کرد که افراد بدون ترس از تمسخر یا حمله نظرات خود را بیان کنند.

تقویت فرهنگ گفت‌و‌گو و گوش دادن نه تنها بهبود روابط اجتماعی و کاهش سوءتفاهم‌ها را به دنبال دارد، بلکه بستر‌های لازم برای پیشرفت فردی و اجتماعی را نیز فراهم می‌کند. در دنیای امروز که هر فرد در تلاش است تا شنیده شود، این هنر که بتوانیم «بشنویم» بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است. برای ساختن جامعه‌ای متعادل‌تر و پیشرفته‌تر، باید فرهنگ گوش دادن را تقویت کنیم و تلاش کنیم تا از این طریق به درک و همدلی بیشتری دست یابیم.