آسیب شناسی مهاجرت در عصر پساکرونا
در عصر پساکرئنا باید منتظر مهاجرت گسترده نخبگان و مردم عادی بود. در سال ۲۰۲۰ فقط ۱۳۴ هزار ایرانی درخواست پناهندگی داشتند.
جامعه ۲۴ - آیا میل به مهاجرت در میان ایرانیان بیشتر شده است؟ پاسخ به همین پرسش ساده نیازمند بررسی داده‌های آماری‌است. از تعداد ایرانیان خارج از کشور بگیرید تا تفکیک آن‌ها و آگاهی از دلایل مهاجرت‌شان، اطلاع از این‌که چه تعداد از آن‌ها بازگشته‌اند و چه تعدادشان قصد بازگشت دارند؟ روند مهاجرت‌ها چگونه بوده و در طول سال‌های گذشته آیا این مهاجرت‌ها افزایش داشته و اگر داشته چقدر بوده است؟ چه تعداد از نخبگان و المپیادی‌ها و کنکوری‌ها میل به رفتن دارند، اصلا چرا می‌خواهند بروند؟ دلیل اولیه مهاجرت‌ها چیست و ما در رابطه با آن چه کردیم و چه باید کنیم؟
بی‌شمار سوال برای رسیدن به پاسخ پرسش ساده ابتدایی. با آگاهی از این پاسخ‌هاست که میتوانیم تصمیماتی اتخاذ کنیم تا روند میل شدید مهاجرت را به نوعی کندتر کنیم. روندی که کارشناسان از آن به نام «فنر فشرده مهاجرت» یاد می‌کنند. موضوع مهاجرت همواره جزو دغدغه‌های دولتمردان هم بوده است، از وعده محقق نشده حسن روحانی در رابطه با تغییر جایگاه و اعتبار گذرنامه ایران گرفته تا وعده‌ای که حالا ابراهیم رئیسی در رابطه با «فراهم کردن زمینه بازگشت ایرانیان خارج از کشور» داده است.
مهاجرت روز به روز به دلایلی همچون گسترش فقر اقتصادی، پاندمی کرونا، تخریب محیط‌زیست و امید به زندگی بهتر افزایش یافته است، اما چه کسی است که نداند این‌ها تنها دلایل مهاجرت نیست. از سوی دیگر، دبیر کل خانه پرستار به‌تازگی گفته مهاجرت پرستاران ۳۰۰ درصد افزایش داشته است، افزایشی هولناک برای بدنه نحیف کادر درمانی ایران. خرید ملک از سوی ایرانیان در ترکیه در ۳ سال گذشته افزایشی ۱۰برابری داشته است؛ خروج جبران‌ناپذیر ارز از ایران.
تازه‌ترین آمار‌ها نشان می‌دهد اگر همه محدودیت‌ها در ورود و خروج از کشور هم برداشته شود میزان افرادی که میل به رفتن دارند بسیار بیشتر از آن‌هایی است که قصد آمدن دارند. ما در حالی شاهد مهاجرت و میل به مهاجرت جامعه ایرانی هستیم که کشور‌های دیگر سیاست‌های تشویقی بسیاری برای جذب نخبگان دارند. فرش قرمزی پهن شده زیر پای آن‌هایی که قرار بود سرمایه آینده ایران باشند، چرخ توسعه و صنعت را بچرخانند و حالا، اما در گیت فرودگاه‌ها در انتظار مهر خروج صف می‌کشند. برای درک حقیقی آنچه در حال وقوع است در ابتدا باید بدانیم در چه جایگاهی قرار داریم، به تازگی سالنامه مهاجرتی ۱۴۰۰ توسط رصدخانه مهاجرتی ایران منتشر شده است که شامل به‌روزترین آمار و اطلاعات حوزه مهاجرت‌های بین‌الملل در ایران و جهان است. سالنامه‌ای که مهمترین کاربردش شاید به‌کارگیری اطلاعات مهاجرتی در تصمیمات کلان حاکمیتی و سیاستگذاری است. ابزاری برای تصمیم‌گیری این‌که به جای اظهار تاسف از مهاجرت ایرانیان بتوانیم آن را مدیریت کنیم.
فشرده‌تر شدن فنر «میل به مهاجرت»
جامعه ایران این روز‌ها در حال تجربه یکی از سخت‌ترین شرایط اقتصادی و اجتماعی در دوران معاصر است. هم‌زمانی شرایط سخت اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، تکانه‌های شدید اقتصادی و تلاطم‌های شدید نرخ ارز و نرخ تورم و همراه با رکود شدید اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری در اثر شیوع کرونا همراه با سایر مسائل و معضلات اقتصادی و اجتماعی باعث تقویت پیشران‌ها و نیرو‌های رانشی مهاجرتی و نیز تشدید میل به مهاجرت در کشور ایران شده است.
بیشتر بخوانید:تغییر شیوه مهاجرت در میان ایرانیان!
این در حالی است که بدانیم به دلایل مختلف این میل به مهاجرت در حال حاضر امکان بروز به شکل مهاجرت واقعی را هنوز پیدا نکرده، اما زنگ خطر فشرده شدن فنر میل به مهاجرت در جامعه ایران به وضوح در اقشار مختلف قابل مشاهده است. در واقع هر چند پیش از این، نگاه‌ها بیشتر معطوف به خروج استعداد‌ها و تحصیلکرده‌ها، خروخ نخبگان هنری و ورزشی از کشور بوده است، اما متاسفانه حالا میل به خروج و مهاجرت در طبقه‌های مختلف اجتماعی و به‌خصوص دهک‌های پایین در حال افزایش است.
مهاجران ایرانی چند نفرند و کجا هستند؟
جمعیت مهاجران جهان ۳/۶ درصد جمعیت کنونی جهان است، اما در رابطه با جمعیت مهاجر ایرانی آمار‌های متفاوتی وجود دارد، آمار‌هایی که البته تفاوت‌های فاحشی با یکدیگر دارد. این جمعیت بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۲۰، حدود ۸/۱ میلیون نفر است، اما همین آمار از مرجعی داخلی یعنی دبیرخانه شورای عالی ایرانیان ۴/۰۴ میلیون نفر اعلام شده که البته بر اساس منابع بین‌المللی قابل راستی‌آزمایی نیست. اگر بخواهیم به همان آمار جهانی استناد کنیم جمعیت مهاجران ایرانی در سال ۱۹۹۰ نزدیک به ۸۲۰ هزار نفر بوده که این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۱/۸ میلیون نفر رسیده است.
به این مفهوم که در ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲/۲ برابر شده است. اگر داده‌های سازمان ملل را ملاک قرار بدهیم در اتحادیه اروپا چهار کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در حال حاضر میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند. بر اساس این آمار در سال ۲۰۲۰ کشور آلمان با ۱۵۲ هزار و ۵۹۰ مهاجر متولد ایران در جایگاه نخست قرار دارد. در همین موقعیت جغرافیایی هنوز هم بیشترین درخواست ویزای ثبت شده و همچنین تعداد ویزای شنگن صادر شده برای ایرانیان متعلق به کشور‌های آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است. بیرون از اتحادیه اروپا، اما انگلستان مقصد اصلی مهاجرت ایرانی‌ها محسوب می‌شود. آن طور که رصدخانه ملی مهاجرت اعلام کرده در حال حاضر حدود ۸۳ هزار و ۵۳۱ایرانی در این کشور زندگی می‌کنند.
نخبگان و المپیادی‌ها کجا هستند؟
تحلیل آمار‌های دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که ۵۶/۶درصد «دارندگان مدال در المپیاد‌های دانش‌آموزی»، ۶۹/۱ درصد «مشمولان بنیاد نخبگان» و ۷۸/۳ درصد افراد «حائز رتبه‌های یک تا هزار» آزمون سراسری در داخل کشور هستند. در میان گروه‌های مورد بررسی، به ترتیب المپیادی‌ها با ۳۷/۲درصد، مشمولان بنیاد نخبگان با ۲۵/۵ درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵/۴درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان، ۴/۴ درصد از المپیادی‌ها، ۳/۷ درصد از مشمولان تحت پوشش بنیاد نخبگان و ۲/۶ درصد از رتبه‌های برتر کنکور که پیشتر از کشور خارج شده بودند، به ایران بازگشته‌اند.
کرونا، پیشران مهاجران ایرانی
هر چند شیوع پاندمی کرونا در جهان، وقفه‌ای جدی در مهاجرت و جابه‌جایی‌های بین‌المللی به وجود آورده و هنوز آمار دقیقی از اثرات کرونا بر این حوزه در دست نیست، با این حال اغلب پیش‌بینی‌ها حاکی است جهان در دوران پساکرونا با موج‌های گسترده‌تر مهاجرتی رو‌به‌رو خواهد شد. چرا که همانند دوران پیش از کرونا، پیشران‌های اصلی مهاجرت اعم از فقر، گرسنگی و بیکاری، تبعیض، خشونت و ناامنی به همراه سایر عوامل، در دوران کرونا به شدت تقویت شده‌اند و بنابراین در دوران پسا کرونا، فنر فشرده شده مهاجرت‌های بین‌المللی آمادگی آزادشدن انفجاری را خواهد داشت.
موج مهاجرتی پسا کرونا می‌تواند به مراتب عظیم‌تر و گسترده‌تر از موج مهاجرتی سال ۲۰۱۵ باشد که از کشور‌های آفریقایی و آسیایی به سمت اروپا راه افتاد. همین حالا هم با توجه به همه محدودیت‌های کرونایی، مهاجرت در جهان افزایش داشته است. بر اساس آخرین آمار و نمایه‌های مهاجرتی، جمعیت مهاجران بین‌المللی (غالبا نسل اول) در سال ۲۰۲۰، به تراز ۲۸۱ میلیون مهاجر رسیده که نسبت به سال پیش از آن افزایش ۹ میلیون نفری را نشان می‌دهد.
برای فهم چرایی دلایل افزایش جمعیت مهاجران و تشدید «میل به مهاجرت» آن هم با وجود کرونا در جهان این‌گونه می‌توان گفت که همچنان پیشران‌های مهاجرت‌های بین‌المللی مبتنی بر عوامل اقتصادی بخصوص فقر و شکاف اقتصادی، رسیدن به رفاه فردی اجتماعی، جست‌وجوی آینده بهتر و دستیابی به فرصت‌های بهتر در خارج از وطن و دیگر عوامل همچون بی‌ثباتی‌های سیاسی و گسترش خشونت و ناامنی در مناطق مختلف به ویژه خاورمیانه است.
مهاجران ایرانی چه می‌کنند؟
ذهنیت ثابتی از گذشته برای ما وجود داشته مبنی بر این‌که هر مهاجری را با عنوان «فرارمغزها» می‌خواندیم، چرا که بر اساس آن کلیشه ذهنی، گمان بر این بوده هر که از ایران مهاجرت کرده برای تحصیل رفته است، هر چند در این سال‌ها آنقدر نقض این ذهنیت وجود داشته که این باور را به کلی از بین ببرد، اما همچنان جمعیت قابل توجهی از مهاجران ایرانی را دانشجویان تشکیل می‌دهند.
تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور هم‌راستا با افزایش جمعیت دانشجویان جهان روندی صعودی داشته است و آن طور که آمار‌ها نشان می‌دهد از ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ به تراز ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است. هر چند سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان مشغول تحصیل در داخل طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با تغییر چندانی همراه نبوده و از حدود یک درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۱/۵ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
میزان مهاجرت دانشجویان یا همان دانشجوفرستی در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ از رتبه ۱۹ در جهان به رتبه ۱۱ ارتقاء یافته بود که بالاترین جهش رتبه دانشجوفرستی ایران در طول دو دهه گذشته بوده است، در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸، اما جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور در تراز ۵۰ هزار دانشجو ثابت مانده و تغییرات کمی داشته و به همین دلیل رتبه دانشجوفرستی ایران این روز‌ها به رده نوزدهم تنزل یافته است.
دلیل رکود مهاجرت دانشجویان را باید در عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به تبع آن افزایش هزینه‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت‌های ویزایی اعمال شده از سوی دولت آمریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا دانست چرا که همین عوامل موجب افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه و کشورهایی، چون آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ساده‌تری دارند، شده است.
تعداد پناهنده‌های ایران و جهان
وقتی از مهاجرت حرف می‌زنیم این نکته محدود به دانشجویان و مهاجران اقتصادی نیست، بخش قابل توجهی ز این افراد را مهاجران اجباری یا همان پناهنده‌ها تشکیل می‌دهند. به گواه آمار‌های موجود بیشترین تعداد پناهندگان در جهان تا پایان سال ۲۰۲۰ از کشور‌های سوریه با ۶میلیون و ۶۹۰ هزار نفر، کشور ونزوئلا با ۴ میلیون و ۲۷ هزار نفر و افغانستان با ۲ میلیون و ۵۹۵ هزار نفر بوده است.
در پایان سال ۲۰۲۰، ۱۳۴ هزار و ۷۶۷ نفر از اتباع ایرانی در وضعیت پناهندگی در جهان قرار داشتند که از این لحاظ ایران در رتبه ۲۲ قرار داشت.
به نظر می‌رسد حالا با کاهش محدودیت‌های سفر به دیگر کشورها، در سال پیش رو شاهد افزایش تعداد پناهجویان جدید در جهان باشیم. در سوی مقابل کشور‌های ترکیه با ۳میلیون و ۶۵۲ هزار نفر، کلمبیا با یک میلیون و ۷۳۱ هزار نفر و پاکستان با یک میلیون و ۴۳۹ هزار نفر میزبان بیشترین تعداد پناهنده در جهان تا پایان سال ۲۰۲۰ بودند. ایران هم با میزبانی از ۸۰۰ هزار پناهنده، در رتبه دهم در جهان قرار دارد. این جایگاه در سال قبل از آن یعنی ۲۰۱۹ ششم بود و به دلیل کاهش تعداد پناهنده در سال ۲۰۲۰ حالا به رتبه دهم رسیده است.
چه تعداد از مهاجران متخصص برمی‌گردند؟
موضوع مهاجرت وقتی آسیب‌زننده است که متخصصان مهاجر قصدی برای بازگشت نداشته باشند. اما جالب است بدانیم ما حتی تا ۶ سال پیش وضعیت مهاجرت بازگشتی متخصصان و دانشمندان ایرانی را به طور رسمی پایش نمی‌کردیم و بنابراین آمار دقیق و جامعی در این حوزه تا پیش از این سال وجود ندارد. در دهه اخیر اهمیت موضوع بازگرداندن ایرانیان متخصص برای کشور پررنگ‌تر شده و طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم با هدف تسهیل بازگشت آن‌ها توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری از سال ۱۳۹۴ به طور رسمی پیاده‌سازی و اجرا شده است. اجرای این طرح، منجر به ایجاد پایگاه آماری منسجمی از متخصصان ایرانی بازگشتی شده است. با این حساب تعداد متخصصان ایرانی بازگشتی از اولین شروع طرح تا سال ۱۳۹۵ با شیب زیاد و از سال ۱۳۹۵ تاکنون با شیب کمتری افزایش یافته است و به ۱۹۸۹ نفر تا پایان فروردین ۱۴۰۰ رسیده است.
چند نفر به مهاجرت فکر می‌کنند؟
موسسه گالوپ از سال ۲۰۰۵ تاکنون، به‌طور منظم پیمایش‌هایی را برای سنجش پتانسیل مهاجرت و تغییر جمعیت بین ۱۶۰ کشور انجام داده که در دوره‌های زمانی دو یا سه ساله نتایج آن‌ها را منتشر کرده است. به‌روزترین پیمایش گالوپ که در پی یافتن پتانسیل رشد جمعیت بزرگسال در صورت برداشته شدن همه موانع مهاجرت در سال ۲۰۱۸ منتشر شده با «شاخص جریان بالقوه مهاجرت» نشان داده می‌شود.
این شاخص به نوعی نشان می‌دهد اتباع کشور‌های مختلف چقدر به مقوله مهاجرت فکر می‌کنند؟ اهمیت آشکار این شاخص در جهانی بودن این داده‌ها قرار دارد. این داده‌ها برای بیش از ۱۵۰ کشور جهان جمع‌آوری شده که هیچ شاخصی در حوزه مهاجرت تا این اندازه داده قابل مقایسه بین کشوری فراهم نکرده است. ذیل این شاخص کلی، دو شاخص کاربردی و مفید نیز توسط گالوپ معرفی و اندازه‌گیری شده که یکی «شاخص جریان بالقوه جذب» و دیگری «شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان» است.
شاخص پتانسیل خالص جذب استعداد، در واقع پتانسیل مهاجرت افراد تحصیلکرده دارای مدرک کارشناسی و بالاتر را می‌سنجد و شاخص پتانسیل خالص مهاجرت جوانان، آن را برای افراد بین ۱۵ تا ۲۹ سال، اندازه می‌گیرد. نتایج آن برای ایران، اما هولناک است. بر اساس آخرین پیمایش جهانی گالوپ، امتیاز ایران در شاخص «جریان بالقوه مهاجرت» برابر با ۱۶- درصد، در شاخص جذب استعداد‌ها برابر با ۲۷- درصد و در شاخص مهاجرت جوانان ۱۹- درصد است. جالب است بدانیم امتیازات ایران در همه این شاخص‌ها منفی است و این یعنی اگر محدودیت‌های جابه‌جایی هم حذف شوند، جمعیت کلی ایران، جمعیت استعداد‌ها و جمعیت جوانانی که از کشور خارج می‌شوند بیش از تعدادی است که به ایران وارد می‌شوند. یعنی در صورت حذف محدودیت‌ها، جمعیت کشور ۱۶ درصد، جمعیت استعداد‌ها ۲۷ درصد و جمعیت جوانان ۱۹ درصد کاهش پیدا می‌کند. با ذکر این نکته که نتایج این داده‌ها مربوط به ۴ سال پیش یعنی در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ است و همه اتفاق‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی رخ داده در ۴سال گذشته ایران را که می‌توانسته در نتایج آن موثر باشد، شامل نمی‌شود. ایران از میان ۱۵۰ کشور، هشتاد و هفتمین کشور از نظر جذابیت برای مهاجرت افراد سایر کشورها به ایران و ماندن اتباع خود در داخل است.
وضعیت ایران در شاخص قدرت گذرنامه
قدرت و اعتبار گذرنامه‌ها پای ثابت وعده‌های دولتمردان بوده است، البته هر بار اعتبار آن در سال‌های متمادی پایین‌تر آمده است. شاخص سنجش قدرت گذرنامه نشان می‌دهد دارنده گذرنامه هر کشور به چه تعداد از کشور‌های جهان می‌تواند بدون نیاز به ویزا سفر کند. بر اساس این شاخص، قدرتمندترین گذرنامه‌های جهان در سه ماهه سوم سال ۲۰۲۱ متعلق به کشور‌های ژاپن، سنگاپور، آلمان و کره‌جنوبی به طور مشترک است که نفوذ گذرنامه آن‌ها به ترتیب ۱۹۳،۱۹۲ و ۱۹۱ است. در بین کشور‌های منطقه نیز امارات در رتبه ۱۵، ترکیه در رتبه ۵۶، قطر در رتبه ۵۹، کویت ۶۰، بحرین ۶۸، عمان ۷۰، عربستان سعودی ۷۱، آذربایجان ۸۰ و ارمنستان در رتبه ۸۴ قرار دارند. بر اساس این شاخص، در میان ۱۱۶ کلاس گذرنامه، ایران در رتبه ۱۰۵ و هم‌تراز با کشور سریلانکا قرار دارد که قادر است به ۴۲ کشور بدون نیاز به ویزا سفر کنند. به طور کلی می‌توان گفت که از مجموع ۱۹۹ کشور مورد بررسی در این شاخص، قدرت گذرنامه ۱۸۳ کشور جهان، بالاتر از قدرت گذرنامه ایران است؛ به عبارت دیگر شهروندان ۱۸۳ کشور جهان، به تعداد کشور‌های بیشتری نسبت به ایران بدون نیاز به ویزا می‌توانند سفر کنند.
جعبه سیاه مهاجرت در ایران
از تبدیل شدن موضوع مهاجرت به مساله‌ای عمومی و حساسیت‌برانگیز در کشور ایران سال‌های زیادی می‌گذرد. اما طی این سال‌ها به پدیده مهاجرت به عنوان پدیده‌ای پیچیده و چند بعدی و کمتر به صورت علمی و جامع پرداخته شده و همچنان ابعاد مختلف آن ناشناخته است. این امر مانع از شکل‌گیری یک اجماع نظری و گفتمان سازنده نسبت به پدیده مهاجرت در میان سیاست‌گذاران، جامعه علمی و عموم جامعه شده است. به علت فقدان این شناخت و اجماع نظر، درک کلی از پدیده مهاجرت به خصوص در نگاه رسمی و حاکمیتی به شکل یک پدیده منفی و غیر‌مفید تصویر شده که فرصت استفاده مطلوب از جنبه‌های مثبت این پدیده را از کشور سلب کرده است.
به عبارت دیگر بازتولید چرخه ناآگاهی، بی‌برنامگی و بی‌اقدامی در حوزه مهاجرت، نه تنها باعث کاهش یا رفع اثرات نامطلوب مهاجرت در کشور نمی‌شود، بلکه موجب از دست رفتن تمام منافعی است که این پدیده می‌تواند برای کشور به همراه داشته باشد. مهاجرت پدیده‌ای خاکستری است که می‌تواند اثرات مثبت و منفی زیادی را برای کشور مبدا، مقصد و خود فرد مهاجر به همراه داشته باشد. به عبارت دیگر این انتخاب‌ها و تصمیمات سیاست‌گذاران است که می‌تواند اثرات مهاجرت را در کشور‌های مبدا و مقصد برجسته یا کم رنگ کند. در واقع در ایران نیز این نوع نگاه و رویکرد به مساله مهاجرت است که می‌تواند تهدیدات بالقوه این پدیده را به فرصت‌های بالفعل برای رشد و تعالی فردی و ملی تبدیل کند.
منبع: روزنامه جام جم
دیدگاه کاربران
گوناگون
آخرین اخبار
پربحث ترین
پربازدید ترین
