افزایش تاب آوری در جامعه

جامعه ۲۴ -کشور ما نیز با سابقه‌ای طولانی در مقابله با چالش‌های انسانی و غیر انسانی از این قاعده مستثنی نیست. در این شرایط تاب آوری اجتماعی و چالش‌های پیش روی جامعه ایران برای حفظ و تقویت تاب آوری موضوع مهمی است که قابل چشم پوشی نیست. معصومه کمال الدینی دکترای جامعه شناسی و پژوهشگر اجتماعی در این باره صحبت می‌کند.

کمال الدینی با اشاره به مفهوم اصلی و ریشه کلمه تاب آوری خاطرنشان کرد: معنای اولیه واژه تاب آوری " ظرفیت تطابق و انعطاف پذیری، سازگاری و مقاومت یک سازه در هنگام مواجهه با یک فشار، تنش و بحران بود "؛ اما بعد از گذار این واژه از علوم فیزیکی و مهندسی و ورود آن به ادبیات علوم روانشناسی و علوم اجتماعی، مفهوم تاب آوری افراد و گروه‌ها و اجتماعات به عنوان سازه‌های روانی و اجتماعی نیز شامل این تعریف شدند و شاخه‌هایی از جمله تاب آوری اجتماعی به آن اضافه شد.

مفهوم تاب آوری و وابستگی آن به توده افراد

وی به جامعیت مفهوم تاب آوری و وابستگی آن به توده افراد اشاره کرد و افزود: اصطلاح "تاب آوری اجتماعی" اولین بارتوسط "ویلیام نیل آدگر" استاد جغرافیای انسانی دانشگاه اکستر انگلستان مطرح شد. او تاب آوری اجتماعی را به عنوان توانایی گروه‌ها و یا جوامع و نهاد‌ها برای مقابله با تنش و اختلالات بیرونی در مواجهه با تغییرات اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی تعریف می‌کند. تاب آوری اجتماعی نه بر فرد که بر توانایی گروه‌ها یا جوامع برای مقابله با فشار‌ها و آشفتگی‌های بیرونی در مواجهه با بحران‌ها و تغییرات اجتماعی و اقلیمی تاکید دارد و گرچه توصیف تاب آوری در روانشناسی با جامعه شناسی متفاوت از یکدیگر بکار برده می‌شود؛ اما هر دو در یک جنبه که توانایی ایستادن و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است، مشترک هستند. "بک من" یکی از محققین حوزه تاب آوری نیز در سال ۲۰۰۶ مفهوم بازگشت و بهبودی افراد یا جوامع پس از یک بحران را به این تعریف اضافه کرد. او تاکید دارد تاب آوری اجتماعی به ظرفیت خانواده و جامعه برای بازگشت و بهبودی پس از فاجعه و ظرفیت آن‌ها برای ساماندهی و توانایی برای انطباق و ایجاد ظرفیت مقابله با شوک‌های آینده تمرکز دارد.

تاثیر ویژگی‌های ذاتی یک اجتماع بر میزان تاب آوری آن

وی با تاکید بر تاثیر ویژگی‌های ذاتی یک اجتماع بر میزان تاب آوری آن گفت: ما باید درتعریف تاب آوری اجتماعی به این موضوع دقت کنیم که تاب آوری اجتماعی یک مشخصه و ویژگی مستمر و اجتناب ناپذیر اجتماعات است و بر مفهوم سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی و ساختار‌های اجتماعی و... تاکید دارد و بر اساس پذیرش این ویژگی است که اجتماعات می‌توانند با مشکلات و سختی‌ها سازگاری پیدا کنند و یا برعکس درمانده و دچار اختلال در روند و نظم اجتماعی شوند.

ویژگی‌های یک جامعه تاب آور

کمال الدینی درباره ویژگی‌های یک جامعه تاب آور خاطرنشان کرد: اجتماع تاب آور جامعه‌ای است که توانایی تحمل شوک‌ها و ضربه‌های وارد شده و ظرفیت بازگشت به حالت عادی در زمان و پس از بحران و امکان و فرصت برای تغییر و سازگاری را دارا باشد. بر عکس در جامعه ناتاب آور، مفاهیمی مانند شکنندگی، حساسیت، ناتوانی در تغییر، آسیب پذیری، ضعف در انعطاف پذیری، عدم مقاومت، انحطاط، شکست و انفعال بسیار به چشم می‌خورد. ویلیام نیل ادگر استاد جغرافیای انسانی در سال (۲۰۰۰) عنوان کرد در جوامعی که تنوع منابع وجود دارد انعطاف پذیرتر و لاجرم تاب آورتر هستند. سوزان کاتر استاد گروه تحقیقات جغرافیا و آسیب پذیری دانشگاه کالیفرنیا نیز در سال (۲۰۰۸) معتقد بود در جوامعی که توزیع ثروت، سیستم‌های حمایتی بیمه، دسترسی بیشتر و برابر به منابع مالی، شبکه‌های اجتماعی و مشارکت اجتماعی و درک خطر بالاتری دارند، دارای تاب آوری بیشتری خواهند بود.

بیشتر بخوانید: تبعات پراکنش شهری و راهکارهای مقابله با آن

جامعه تاب آور می‌تواند با برخی از ویژگی‌های بحران، سازگاری موفق داشته باشد

تبدیل ویژگی‌های آسیب پذیری به ظرفیت مقابله و سازگاری در جوامع تاب آور

استفاده از تمام ظرفیت اعضای جامعه در جامعه تاب آور

این جامعه شناس ادامه داد: در واقع جامعه تاب آور جامعه‌ای است که پس از آموزش و یادگیری تاب آوری بتواند عملکرد مثبتی در حین تنش از خود نشان دهد و در عین حال با بعضی ویژگی‌های بحران سازگاری موفق داشته باشد. از سوی دیگر جامعه تاب آور ظرفیت اجتماعی بالقوه و بالفعل برای بازسازی روانی و اجتماعی بالایی دارد، در جوامع تاب آور شبکه‌های محلی، شبکه‌های خویشاوندی و همسایگی و اجتماعات محلی بسیار قوی و منسجم و فعالانه عمل می‌کنند و برای بهبودی محله و اعضای جامعه و گروه‌های محلی تلاش آگاهانه و مشارکت فعالانه‌ای دارند. در واقع باید بر این موضوع تاکید کرد که در جوامع تاب آور ویژگی‌های آسیب پذیری تبدیل به ظرفیت مقابله و سازگاری شده‌اند و سعی می‌شود از تمام ظرفیت اعضای جامعه فارغ از جنسیت، قومیت و نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی برای بهبودی و انعطاف پذیری جامعه استفاده گردد.

نقش غیرقابل انکار آگاهی عمومی بر تاب آوری اجتماعی

وی با اشاره به نقش غیرقابل انکار آگاهی عمومی بر تاب آوری اجتماعی افزود: آموزش وارتقاء آگاهی‌های عمومی مردم باعث افزایش و یادگیری تاب آوری است و آگاهی عمومی خود یکی از شاخص‌های تاب آوری جوامع است؛ چرا که تاب آوری آموختنی است و جوامع می‌توانند برای رسیدن به این ویژگی آگاهی‌های خود را اصلاح و به روز رسانی کنند. از سوی دیگر آگاهی‌های اجتماعی و آموزش یکی از ویژگی‌های سرمایه اجتماعی در جوامع است که ارتباط مستقیم با تاب آوری اجتماعی دارد. منظور از آگاهی توجه به دو چیز است. مورد اول آگاهی‌های تخصصی مواجهه با شرایط بحرانی و توانمند ساختن شهروندان از طریق آگاهی و آموزش و مورد دوم آگاهی جامعه از وجود نهاد‌های مرتبط بامدیریت بحران و عملکرد مسئولان اموراجتماعی و شهری در وضعیت بحرانی و چگونگی مشارکت اجتماعی و فعالیت هدف دار و تاثیرگذار در جامعه خود است.

خانواده از مهم‌ترین عوامل افزایش تاب آوری فردی و اجتماعی

این پژوهشگر اجتماعی با تاکید بر نقش غیرقابل انکار خانواده به عنوان هسته اصلی جامعه گفت: خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی مهم و یک عامل حمایتی و محافظتی در ایجاد پیوند‌های خویشاوندی و خانوادگی، یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش تاب آوری فردی و اجتماعی است. خصوصا در گروه‌های اجتماعی زنان، کودکان و سالمندان، خانواده و حمایت‌های آن‌ها بسیار مهم است. مک کویین متخصص حوزه تاب آوری اجتماعی در سال (۲۰۰۵) عنوان کرد که معتقد است خانواده با ایجاد یک محیط پایدار و حمایتی، ثبات، هماهنگی و رشد اعضای خانواده را فراهم می‌کند و رفتار‌های اجتماعی مقاوم در برابر تأثیرات منفی بحران یا استرس را تقویت می‌کند، اما در مقابل، یک محیط خانوادگی با عملکرد نامناسب منجر به پریشانی، افسردگی یا اضطراب و ناتوانی عمومی در کنار آمدن با ضربه یا چالش‌های دیگر می‌شود. بطور مثال ما در زلزله بم بعد از مطالعه گروه اجتماعی زنان پس از ۱۴ سال از زلزله، به این یافته رسیدیم که زنان برخوردار از حمایت خانوادگی و خویشاوندی بیشتر در برابر بحران‌های روانی – اجتماعی زلزله سازگاری و تاب آوری نشان داده اند و کمتر دچار افسردگی و گرایش به انتخاب‌های غیرمنطقی شده‌اند.

به گفته وی، خانواده به عنوان یک عامل موثر بر شخصیت فرزندان نقش مهمی در تاب آوری آن‌ها در پیشگیری مصرف سیگار و مواد مخدر و در بهبودی و ترک اعتیاد دارد؛ چرا که یکی از تاثیرات کارکرد سالم خانواده این است که فرصت‌هایی برای اعضای خود ایجاد می‌کند تا توانایی و قابلیت‌های خود را بشناسند و باعث افزایش خود شکوفایی و تاب آوری آن‌ها می‌گردد.

همکاری ثمربخش میان سازمان‌های مردم نهاد و دولت اصل مهم در تقویت تاب آوری

کمال الدینی همکاری ثمربخش میان سازمان‌های مردم نهاد و دولت را اصل مهمی در تقویت تاب آوری خواند و گفت: فرض اولیه ما این است که با هدف افزایش تاب آوری اجتماعی در شرایط بحرانی، سازمان‌های دولتی و مردم نهاد در کنار اعضای جامعه تشکیل دهنده جامعه مقاوم و تاب آور در بحران خواهند بود؛ چرا که توانایی و کارکرد و همکاری آن‌ها با یکدیگر می‌تواند بر عملکرد سازگار و مقاوم جامعه در برابر بحران‌ها تأثیرگذار باشد. بطور مثال سازمان‌های دولتی با اجرای طرح‌های توسعه اقتصادی وکارآفرینی جوامع درمعرض خطر و یا آموزش عمومی از طریق مدارس و رسانه‌ها و سازمان‌های مردم نهاد و ارائه راهکار‌های اجتماع محور می‌توانند در افزایش تاب آوری اجتماعی موثر باشند. سازمان‌های محلی می‌توانند با مشارکت مردم بومی یک جامعه در شناسایی ظرفیت و منابع خود (مهارت‌ها، تخصص، اقتصاد) و رفع نقاط ضعف شناسایی شده در این مناطق در افزایش تاب آوری و کاهش آسیب پذیری اجتماعی تاثیرگذار باشند؛ چرا که شهروندان در ایجاد و اجرای چشم انداز و اهداف جامعه، نقش اصلی را ایفا می‌کنند.