مواجهه با بی‌خانمانی یا تداوم بخشی به آن ؟

جامعه ۲۴، این بار به جای واژه «جمع­‌آوری» که نزدیکترین لفظ به فرایندی است که در طرح‌های ضربتی به وقوع می‌پیوندد، از ادبیاتی نظیر «ساماندهی» و «طرح جذب معتادان توسط پلیس» استفاده شده است. واژگانی که در پی تلطیف‌­سازی سیاست­‌های مورد اشاره است. اما حقیقت چیست؟ همان‌گونه که در بخشی دیگر از سخنان معاونت اجتماعی شهرداری آمده است، مراکزی همچون فشافویه، سروش مهر و صفادشت که در اختیار بهزیستی استان تهران هستند در اولویت پذیرش معتادان قرار دارند و مابقی افراد در مراکزی در حاشیه شهر ساماندهی می‌­شوند.

این در حالی است که هر سه مرکز مذکور کمپ‌های اجباری ترک اعتیاد هستند. کمپ‌هایی که به اذعان بسیاری از فعالین مدنی ناکارآمد است و چرخه طرد و خشونت علیه افراد بی‌خانمان را بازتولید می‌کند. مصاحبه با بسیاری از بی‌­خانمانان شهر تهران نشان می­‌دهد که اکثر آنان تجارب تلخی از دستگیری و حضور در کمپ­‌های اجباری داشته‌­اند. طولانی بودن مدت اقامت اجباری در این مراکز، ارائه غذای بسیار کم و بی‌­کیفیت به افرادی که پس از ترک مصرف ولع دوچندانی به مواد غذایی دارند و برخورد‌های فیزیکی و خشن در صورت اعتراض و مطالبه در کمپ‌ها از جمله تجاربی است که بسیاری از بی‌­خانمانان به آن اشاره می‌­کنند. ناکارآمدی سیاست­های حذف و حصر بی­خانمانانِ درگیر با اعتیاد در قالب کمپ‌های اجباری در برخی مقاطع حتی مورد تایید مدیران ارشد مسئول نیز بوده است. به عنوان نمونه بنا به گفته معاون اسبق اجتماعی نیروی انتظامی، «چرخه بازپروری معتادان باید اصلاح شود چرا که بیش از ۹۰ درصد معتادان در چرخه موجود پس از ترک، مجدد به مصرف مواد مخدر روی می‌آورند». علاوه بر اجرای طرح‌های مقابله‌­جویانه، این روز‌ها زمزمه تعطیلی برخی گرمخانه‌­های شهر تهران و تغییر کاربری آنان نیز به گوش می‌رسد. گرمخانه‌­هایی که تنها مامن داوطلبانه برای بی‌­خانمانان شهر تهران‌­اند که طی سالیان اخیر ارائه ­دهنده خدمات به افراد بی‌­خانمان مصرف کننده مواد و غیرمصرف‌­کننده بوده­اند.

گرمخانه شوش که این روز‌ها پیرامون حکم تخلیه آن و عدم تمدید تفاهم­نامه آن با شهرداری خبر‌هایی به گوش می‌رسد تنها گرمخانه عمومی زنان در مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران است که شهرداری در گذشته متولی واگذاری زیرساخت به آن بوده است و به نظر می­رسد این روز‌ها در پی تعطیلی آن است. این در حالی است که مطابق با برنامه سوم توسعه شهر تهران، شهرداری در مواجهه با مسائل اجتماعی در فضا‌های شهری موظف به تغییر رویکرد از طرد به پذیرش اجتماعی و توسعه مراکز اقامتی داوطلبانه موسوم به گرمخانه یا مددسرا در سطح منطقه­ای و فرامنطقه‌­ای برای اسکان افراد بی سرپناه تا سال ۱۴۰۲ است. استدلال برخی از مخالفان احداث گرمخانه‌­ها و مراکز کاهش آسیب آن است که با وجود چنین گرمخانه­‌هایی چرخه اعتیاد ادامه می‌­یابد و مناطق اطراف گرمخانه­‌ها به پاتوق افراد درگیر با اعتیاد و بی­خانمان تبدیل می‌شود. از این رو میل به تعطیلی گرمخانه­‌ها و DIC‌ها (مراکز گذری کاهش آسیب) و یا تغییر مکان آن‌ها به مناطق خارج و دور از شهر در میان برخی از مسئولین شهری و حکومتی وجود دارد.

بیشتر بخوانید: از زنانه شدن فقر تا بحران‌های اجتماعی/ تن‌فروشی در ازای برخورداری ۲ ساعته از خنکای کولر!

آن‌ها مخالف راهکار‌های داوطلبانه برای حمایت از افراد بی خانمان و درگیر با اعتیاد هستند و طرح‌های ضربتی حول کمپ‌های اجباری که طی سالیان مدید امتحان خود را پس داده‌اند را مناسب‌­تر می‌دادند. این در حالی است که تجربه نشان داده است دوری گرمخانه‌ها از پاتوق‌های بی‌­خانمانی در سطح شهر مانع از مراجعه داوطلبانه افراد مصرف کننده به آن‌ها می‌­شود و امکان دریافت خدمات حمایتی را به حداقل می­‌رساند. همچنین مصاحبه با فعالیت مدنی، مددکاران و مدیران گرمخانه­‌های شهر تهران نشان می­‌دهد که وجود گرمخانه­‌های نزدیک به پاتوق‌­های بی‌­خانمانی مانع مرگ و میر بسیاری از بی‌­خانمانان طی سالیان اخیر شده است و چرخه خشونت و طرد را به ویژه برای زنان بی‌­خانمان کاهش می‌­دهد. همچنین احتمال بازپروری و قطع مصرف داوطلبانه مواد را برای برخی از بی‌­خانمانان تسهیل می­‌کند.

اگرچه گرمخانه‌­ها نمی‌­توانند مساله اصلی بی‌­خانمانی که نتیجه فرایند‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در سطح کلان جامعه است را حل کنند و در عمل تنها قادر به تغییر بی‌­خانمانی آشکار به بی‌­خانمانی پنهان هستند، اما در مجموع به عنوان مراکز حمایتی با ارائه خدمات پایه به افراد بی‌­خانمان موفق عمل کرده اند. برخلاف گرمخانه‌ها در برخی از کشور‌ها که تنها در ایام خاصی از سال نظیر فصل زمستان به ارائه خدمات می‌پردازند، گرمخانه­‌های شهر تهران در طی سالیان اخیر توانسته‌اند سرپناه ۲۴ ساعته برای بسیاری از زنان و مردان بی‌خانمان در تمام ایام سال فراهم کنند و مانع از آسیب‌­های مضاعف برای آنان شوند. سه وعده غذای گرم، دسترسی به حمام، اقلام بهداشتی و البسه و مکانی گرم برای سکنی گزیدن و استراحت شبانه از اصلی‌ترین خدماتی است که بی‌خانمانان در گام نخست دریافت می‌کنند. علاوه بر این گرمخانه‌­ها تا حد امکان خدمات گوناگونی در حوزه­ سلامت جسم و روان، برگزاری دوره‌های آموزشی و برنامه­‌های مناسبتی ارائه می­‌دهند.

یکی از وظایف مددکاران و روانشناسان مستقر در گرمخانه‌ها انجام مصاحبه­‌های انگیزشی با مددجویان برای مراجعه داوطلبانه به کمپ و حمایت از آنان پس از فرایند ترک اعتیاد است. امری که برخلاف سیاست مبتنی بر اجبار، احتمال قطع طولانی مدت مصرف مواد و بازنگشتن به آن را افزون می‌­کند. همچنین در برخی موارد مددکاران می‌­توانند با برقراری ارتباط با خانواده افراد بی‌­سرپناه، احتمال بازگشت آنان به خانه را تسهیل کنند. مجموعه این موارد ضرورت حمایت از سیاست‌­های داوطلبانه نظیر گرمخانه­‌ها و مراکز کاهش آسیب در مواجهه با بی‌خانمانی را آشکار می‌­کند.