فعالان نظام سلامت از بی‌توجهی به طرح‌های بیماریابی انتقاد می‌کنند، آن‌ها می‌گویند: تست‌های کرونا هنوز رایگان نشده و حدود ۱۰۰ هزار مورد در روز مانده است، درحالی‌که در انگلستان روزانه بالای یک میلیون تست گرفته می‌شود. در کنار واکسیناسیون، بیماریابی فعال و انجام تست کرونا، به قطع زنجیره کرونا کمک زیادی می‌کند
جامعه ۲۴- جز سامانه‌های «۴۰۳۰» و «۶۰۷۰» که به‌نوعی خدمات تلفنی برای راهنمایی بیماران مبتلا به کرونا ارائه می‌کنند، ویژه‌ترین طرح بیماریابی و مراقبت از بیماران و پیگیری ناقلان کرونا در سراسر کشور طرح شهید سلیمانی بود که آبان سال گذشته، در اوج پیک سوم کرونا، کلید خورد؛ طرحی که قرار بود در ۳ فاز مراقبت، شناسایی بیماران و توزیع بسته‌های بهداشتی و مراقبتی اجرا شود.
حالا، اما مدت‌هاست که دیگر خبری از اجرای آن نیست و براساس اعلام عالیه پوردست، نماینده وزارت بهداشت در ستاد ۴۰۳۰ و رئیس مرکز طب پیشگیری و ارتقای سلامت اجرایی فرمان امام به همشهری، این طرح تقریبا متوقف شده است. به‌گفته او، در این طرح چگونگی انجام قرنطینه بیماران در خانه و ارتباط او با سایر افراد آموزش داده می‌شد و همچنین بسته‌ها و جیره‌های غذایی بین افراد نیازمند توزیع می‌شد تا افراد در قرنطینه مجبور نباشند برای تهیه مایحتاج از خانه خارج شوند.
بیشتر بخوانید: رئیسی:محدودیت‌های هوشمند جایگزین تعطیلات می‌شوند
از پاییز سال گذشته، اما و اگر‌های فراوانی برای اجرای این طرح وجود داشت و درنهایت با فروکش کردن پیک سوم کمرنگ‌تر از قبل اجرا شد و در اردیبهشت امسال هم اخباری مبنی بر پایان این طرح و اعلام آن به علوم‌پزشکی‌های سراسر کشور به گوش رسید. پیش از آن هم سعید نمکی، وزیر بهداشت دولت دوازدهم از اجرایی‌نشدن طرح به‌دلیل انجام سفر‌ها و جمعیت سیال، خبر داده و گفته بود: «با توجه به گستردگی شیوع ویروس جهش‌یافته در پیک چهارم باید در مورد شیوه اجرای مرحله جدید آن پس از ساکن‌شدن جمعیت سیال، برنامه‌ریزی شود.» پس از آن حتی با شیوع پیک پنجم، باز هم خبری از فعالیت گسترده این طرح نشد.
با آغاز به‌کار دولت سیزدهم و اواسط شهریور اجرای این طرح این بار زمزمه‌های اجرای متمرکزتر این طرح با همکاری بسیج، سپاه و دانشگاه‌های علوم پزشکی و با ایجاد مراکز تجمیعی واکسیناسیون و تربیت نیرو‌های متعدد دوباره قوت گرفت. مسئولان همان زمان از شکل‌گیری یک آرایش قدرتمند در وزارت بهداشت و سپاه برای مقابله با کرونا برای تحقق کامل طرح شهید سلیمانی با تمرکز بر واکسیناسیون گسترده عمومی و همچنین نظارت بر قرنطینه خانگی (رهگیری و شناسایی گسترده بیماران با کرونای مثبت) خبر داده و اعلام کردند که طرح شهید سلیمانی با قوت در حال اجراست و بخش واکسیناسیون به‌عنوان گام پنجم به این طرح اضافه شده است.
با این حال، اما مسئول وزارت بهداشت در ستاد ۴۰۳۰ تأکید می‌کند که این طرح تنها برای مدت کوتاهی اجرا شد. پوردست در توضیح بیشتر درباره دلایل متوقف شدن این طرح می‌گوید: «باتوجه به اینکه یکی از مهم‌ترین عوامل شیوع گسترده کرونا، سرایت آن از طریق ناقلان خاموش و بدون علامت است، در این طرح، برای پیدا کردن افراد بیمار، انرژی زیادی از عوامل اجرایی طرح گرفته می‌شد. زمانی که در یک خانه، فردی بیمار می‌شود، کسانی که از قبل در ارتباط با بیمار بودند، ناقل به شمار می‌روند. البته بعضی‌ها خودشان هم با بروز علائم، بیمار می‌شوند یا عده‌ای دیگر با توجه به سیستم ایمنی‌ای که دارند، بیمار نمی‌شوند و ناقل باقی می‌مانند.»
به‌گفته پوردست، این طرح اگر می‌خواست تمام اعضای یک خانه را مجبور به قرنطینه کند، اقتصاد خانواده راکد می‌شد؛ بنابراین نتیجه گرفته شد وقتی یک نفر مبتلا شود سایر اعضای خانه با حفظ پروتکل‌های بهداشتی، تهویه هوا و استفاده از ۲ ماسک فعالیت‌هایشان را داشته باشند. این مسئول در وزارت بهداشت تأکید می‌کند با اهدافی که درنظر گرفته شده بود، این طرح در ایران قابل اجرا نبود و بر این اساس به بیماریابی گسترده هم نرسید. درصورتی‌که در ووهان چین مشابه این طرح اجرا شد و مردم هم خودشان را موظف به رعایت می‌کردند و موارد تخلف هم پیگیری می‌شد. او می‌گوید: «در ستاد ۴۰۳۰، برای اجرای چنین طرح‌هایی در کنار تامین معاش و کمک به اقتصاد خانواده باید بسترسازی‌های فرهنگی لازم هم انجام شود.»
خیلی‌ها توانایی پرداخت هزینه تست پی‌سی‌آر را ندارند
نماینده وزارت بهداشت در ستاد ۴۰۳۰، به فعالیت سامانه ۴۰۳۰ به‌عنوان یکی دیگر از طرح‌های بیماریابی اشاره می‌کند و می‌گوید: «هم‌اکنون، ستاد ۴۰۳۰ با پاسخ به سؤالات مردم، ارائه آموزش‌های لازم و اطلاع‌رسانی توسط اپراتور‌ها تا حدودی برای بیماریابی بسترسازی و فرهنگسازی لازم را انجام داده است، البته در فضا و صفحه‌های مجازی، کانال‌های تلگرامی و... اطلاعات زیادی درخصوص راه‌های مقابله با بیماری کرونا به مردم آموزش داده می‌شود که می‌تواند باعث افزایش سطح آگاهی آن‌ها شود. با این حال باز هم شاهدیم که مردم زیر بار رعایت کامل پروتکل‌های بهداشتی نمی‌روند و همچنان رفتار‌های خطرناک خود را دارند.»
این فوق تخصص پیشگیری و کنترل عفونت، انجام تست کرونا را به‌عنوان یکی از راه‌های بیماریابی عنوان می‌کند و می‌گوید: «هم‌اکنون هزینه تست پی‌سی‌آر نسبت به قبل کمتر شده، اما هنوز رایگان نیست. تعرفه‌های فعلی هم برای بسیاری از خانواده‌ها سنگین است و خیلی‌ها نمی‌توانند پرداخت کنند. از سوی دیگر درصد خطای تست‌های سریع تشخیص کرونا، بالاست. صحبت‌هایی درباره رایگان کردن انجام این تست‌ها می‌شود، اما این اتفاق، هزینه زیادی برای دولت دارد، به همین دلیل بهتر است راه‌های پیشگیری مورد توجه قرار گیرد.»
اوایل شهریور امسال بود که مقام معظم رهبری بر رایگان شدن تست کرونا تاکید کردند. پس از آن هم سازمان بیمه سلامت برای کاهش پرداخت از جیب مردم و شناسایی موارد مشکوک، رایگان شدن فرانشیز تست کرونا را به مراکز درمانی و تشخیصی کشور اعلام کرد. اما این اقدام به طور سراسری اجرا نشد.
براساس اعلام پوردست، شرح حال و نشانه‌های بالینی بیمار در کنار نتیجه آزمایش خون و تست کرونا، می‌تواند به بیماریابی کمک کند، باید این موضوع را درنظر داشت که انجام تست پی‌سی آر، به‌تن‌هایی نمی‌تواند عامل پیشگیری و تشخیص بیماری باشد. چرا که در بسیاری موارد این اقدامات به‌موقع انجام نمی‌شود و احتمال کاذب بودن نتیجه آزمایش زیاد است؛ بنابراین افراد حتی با وجود داشتن علائم هم در اجتماعات حاضر می‌شوند و منجر به انتقال بیماری می‌شوند.
براساس اعلام این مسئول در وزارت بهداشت، معاینه‌های سطحی مانند سنجش اکسیژن خون افراد یا پاسخگویی به سؤالات با استفاده از نرم‌افزار‌های تشخیص بیماری در بعضی دیگر از ادارات، سازمان و بانک‌ها هم بیشتر جنبه فانتزی دارد و نمی‌تواند روشی جدی برای تشخیص بیماران باشد.
به‌گفته پوردست، با توجه به اینکه کنترل بیماری کرونا و حتی تشخیص به‌موقع آن با خطا‌های زیادی ازجمله مراجعه دیر به مراکز درمانی و خوددرمانی افراد همراه است و تمام این‌ها مراحل درمان را با مشکلات زیادی مواجه می‌کند، بهترین کار صرف هزینه از راه‌های مختلف برای تشویق و آموزش مردم به پیشگیری از بیماری است: «هزینه‌های پیشگیری از ابتلا از هزینه‌های درمان کمتر است. در این میان تهیه فرم‌های خودارزیابی و موظف کردن مردم به پر‌کردن آن‌ها می‌تواند تاحدودی باعث شناسایی بیماران شود. البته قبل از آن باید فرهنگی در ادارات و محیط‌های کاری مختلف نهادینه شود تا مردم به سؤالات در مورد وضعیت جسمانی خود به‌درستی پاسخ دهند و بی‌دلیل دنبال بهانه‌ای برای نرفتن به محل کار نباشند.»
نماینده وزارت بهداشت در ستاد ۴۰۳۰ می‌گوید بهترین راه مقابله با بیماری، اجرای موازی و دقیق تمام پروتکل‌ها و در کنار آن انجام به‌موقع تست پی‌سی‌آر است: «آموزش نقش زیادی در تمام این مراحل دارد. آموزش اپراتور‌های ۴۰۳۰ و حتی بعضی از اپراتور‌های ۱۱۸ می‌تواند در ارائه اطلاعات به متقاضیان مؤثر باشد. هم‌اکنون سطح سؤالات مردم هم در این تماس‌های تلفنی تغییر کرده و حتی سؤالاتی درباره چگونگی حفظ سلامت روان علاوه بر جسم در میان آن‌ها مطرح می‌شود؛ بنابراین با زیرشاخه شدن ۴۰۳۰ به بخش‌های مختلف، این ستاد به بسیاری از سؤالات مردم بدون نیاز به حضور آن‌ها پاسخ می‌دهد. استفاده از درمان از راه‌دور هم یکی دیگر از راه‌های پیشگیری از بیماری کروناست.»
به‌گفته پوردست، توجه به تغذیه هم در پیشگیری از بیماری، موضوع بسیار مهمی است که دولت باید برای آن یارانه‌ای درنظر بگیرد. بسته‌های معیشتی حتما باید شامل میوه و مواد غذایی سرشار از ویتامین سی باشد. فقدان پروتئین، کمبود ویتامین و ریزمغذی‌های مورد نیاز بدن، فرد مستعد ابتلا به عفونت‌های ویروسی ازجمله ویروس کرونا می‌شود.
بیماریابی در ایران ضعیف است
بیماریابی و انجام تست‌های تشخیصی کرونا، موضوعی است که از سوی داوود پیام طبرسی، دبیر کمیته تخصصی تشخیص و درمان کووید-۱۹ وزارت بهداشت مورد تأکید است. او در توضیح بیشتر به همشهری می‌گوید: «کشور‌هایی می‌توانند در مهار ویروس کرونا موفق باشند که روزانه میزان تست‌های بیشتری برای تشخیص این بیماری وجود داشته باشد. در انگلستان روزی یک میلیون و ۲۰۰ هزار تست پی‌سی‌آر انجام می‌شود، درحالی‌که میزان انجام این تست در ایران روزانه تنها ۱۰۰ هزار تست است؛ بنابراین معلوم است که بیماریابی کرونا در ایران ضعیف‌تر است.»
به‌گفته طبرسی، این میزان تست در روز، مدت‌هاست که تغییری نکرده، با این حال درصد مثبت شدن تست‌ها کم شده چرا که موج بیماری رو به کاهش و در حال پایین آمدن است: «وقتی موج بیماری کم شود، تعداد تست‌های مثبت هم کمتر خواهد شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در ۷۰ تا ۸۰ درصد موارد، جواب تست کرونا درست است و تنها در موارد کمی می‌تواند نتیجه کاذبی باشد.»
طبرسی به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن هم اهمیت رایگان شدن تست کروناست؛ «رایگان شدن تست کرونا، کمک زیادی به مهار این بیماری می‌کند، اما در این زمینه کم‌کاری‌های زیادی شده است، درحالی‌که انجام این تست به‌ویژه در مناطق روستایی و دورافتاده الزامی است. البته به‌نظر می‌رسد کم‌کم مقدماتی برای انجام آن فراهم شده است.» به‌گفته او، بهترین روش برای مهار کرونا، بیماریابی فعال است، یعنی با انجام تست پی‌سی‌آر بیماران و ناقلان شناسایی می‌شوند که با مثبت شدن تست، شرایط قرنطینه برایشان فراهم می‌شود. در غیراین صورت بیماری کنترل نمی‌شود و باید منتظر پیک‌های بعدی بود.
بیماریابی، وقوع پیک بعدی را عقب می‌اندازد
از نظر مسعود یونسیان، متخصص اپیدمیولوژی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، بیماریابی می‌تواند وقوع پیک بعدی را به تأخیر بیندازد. او درباره چگونگی بیماریابی کووید-۱۹ هم به همشهری می‌گوید: «به‌طور کلی بعد از هر مداخله‌ای که در مقابله با بیماری انجام می‌دهیم حتما باید نتیجه را ارزیابی کرد. در مداخلات بهداشتی در مورد بیماری کووید-۱۹ پایش فرایند بیماری، بسیار مهم است، مثل مراجعه به خانه‌ها برای تشخیص بیماری، تعداد افراد شناسایی شده، اقداماتی که برای بیماران انجام شده و... در نهایت هم باید ارزیابی شود که انجام چنین اقداماتی چقدر در روند پاندمی تغییر ایجاد کرده است.»
یونسیان به اجرای طرح بیماریابی شهید سلیمانی اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این طرح، همکاران زیادی از بسیج به در منازل مردم رفتند و بیماران را شناسایی کردند. اما هدف این است که ببینیم آیا تمام این زحمات منجر به رسیدن نتیجه مطلوب شده است؟ اگر به هر دلیلی بی‌نتیجه بوده، باید متوقف شود. مسئله‌ای که وجود دارد این است که وزارت بهداشت نتیجه این طرح را بررسی نکرده است، درصورتی که باید جزئیات آن بررسی و بازبینی می‌شد و اگر ایراداتی داشت، اصلاح یا تغییراتی در آن ایجاد می‌شد.»
به‌گفته یونسیان، یکی از اقدامات مهمی که سازمان بهداشت جهانی در ارتباط با بیماری کرونا از ابتدای شیوع بیماری تاکنون انجام داده، بیماریابی بوده، درحالی‌که کشورمان ضعف زیادی در این زمینه داشته است؛ «در زمینه بیماریابی کشور‌هایی موفق‌تر بوده‌اند که توانستند با استفاده از روش‌های فناوری اطلاعات و رصد کردن تلفن همراه افراد، موارد را ردیابی کرده و وضعیت قرنطینه افراد را پیگیری کنند، آن‌ها از روش مراجعه حضوری به خانه‌ها استفاده نکردند چرا که تنها هزینه‌بر است و بازدهی زیادی ندارد. استفاده از این روش در کشور ما فراهم است، اما باید دولت حمایت کند و هزینه‌های آن را تقبل کند. البته که صرف هزینه در این بخش، قطعا به‌مراتب کمتر از هزینه‌های درمان و خسارت به نظام سلامت کشور و مرگ بیماران است.»
این متخصص اپیدمیولوژی می‌گوید: «بهترین زمان برای بیماریابی پس از پشت سر گذاشتن یک پیک بیماری و در فاصله بین پیک‌هاست، در این دوره بهتر می‌توان موارد بیماری را بررسی کرد. چرا که در خود پیک، حجم بیماران و افرادی که با آن‌ها تماس داشته‌اند آن قدر زیاد است که فرصتی برای انجام آن باقی نمی‌ماند.» براساس اعلام یونسیان، هر چقدر بیماریابی بیشتر انجام شود امکان ایجاد پیک بعدی کمتر خواهد بود یا به تعویق می‌افتد.
نشانه‌های بیماری مهم‌تر از نتیجه تست کرونا
محمدرضا هاشمیان، فوق تخصص مراقبت‌های ویژه و استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم درباره اهمیت بیماریابی به همشهری می‌گوید: «در دوران کرونا ما در کنار تزریق واکسن برای کنترل بیماری باید به موضوع بیماریابی و قرنطینه درست بیماران هم توجه داشته باشیم. چون اولا ایمنی در برابر بیماری حداقل ۲ هفته پس از تزریق دوز دوم واکسن ایجاد می‌شود.به علاوه هنوز در کشور افراد زیادی به‌طور کامل واکسینه نشده‌اند، به همین دلیل برای کاهش تعداد مبتلایان، نخستین اقدام این است که بتوانیم آن‌ها را در جامعه‌شناسایی کنیم. بهترین روش هم تست پی‌سی‌آر است.»
براساس اعلام هاشمیان، تست‌های سریع تشخیص کرونا هم در دسترس است، اما درصد خطای بالایی دارند، با این حال برای شرایط اضطراری می‌تواند کارایی داشته باشد؛«هر قدر میزان استفاده از تست کرونا بالاتر باشد، کنترل بیماری هم در جامعه موفق‌تر خواهد بود. پیش از این اعلام کرده بودند که انجام این تست برای افراد مشکوک به ابتلا، رایگان است، اگر چنین اتفاقی بیفتد، به‌طور قطع به کنترل پاندمی بسیار می‌تواند کمک کند.»
این فوق تخصص مراقبت‌های ویژه تأکید می‌کند که درصورت ابتلای یکی از اعضای خانواده به کرونا، دیگر اعضا هم باید به نشانه‌ها توجه کنند و درصورت امکان به‌سرعت تست پی‌سی‌آر بدهند و تا زمانی که نتیجه تست آن‌ها مشخص نشده، در قرنطینه بمانند. با همه این توضیحات، اما هاشمیان از رفتار مردم در رعایت نکات بهداشتی انتقاد می‌کند؛ «مردم دیگر توجه زیادی به رعایت قرنطینه ندارند و همین موضوع مانع از مهار و کنترل نسبی بیماری شده است. نکته مهم این است که افراد دارای نشانه‌های بیماری، حتی درصورت منفی شدن تست کرونا، باز هم باید در خانه قرنطینه شوند و پس از گذشت مدت زمان تعیین شده واکسن بزنند. هر قدر جمعیت اعلام شده سریع‌تر واکسن بزنند، زودتر می‌توان به زندگی عادی برگشت.»