تالاب زریوار واقع در استان کردستان یکی از تالاب‌های زیبا و دارای ارزش اکولوژیکی بالا در کشور است که چند سالی است هر روز وضعیت آن وخیم‌تر و نگرانی‌ها بابت نابودی آن بیشتر می‌شود. جامعه ۲۴ شرایط فعلی دریاچه را مورد بررسی قرار داده است.
جامعه ۲۴ ، شادی مکی: تالاب زریوار واقع در استان کردستان یکی از چشمه‌های بی‌همتای آب شیرین جهان با ارتفاع هزار و ۲۸۵ متری از سطح دریا و طول شش کیلومتر و عرض متوسط سه کیلومتر با مساحتی برابر با سه هزار و ۲۹۲ هکتار است که نزدیک به ۷۰۰ هکتار آن به نیزار تبدیل شده است.
اکوسیستم این تالاب به‌عنوان یک واحد اکولوژیکی و یک اکوسیستم آبی در کردستان پدیده‌ای بسیار زیبا و نادر است که در یک دره طولی نسبتاً وسیع از دو طرف غرب و شرق با کوه‌های پوشیده از جنگل احاطه‌شده است. این دریاچه صد و دومین اثر طبیعی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۲۰ بهمن ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
دریاچه زریبار یا زریوار که البته مدتی است از آن به عنوان تالاب یاد می‌شود با توجه به زیبایی منحصر به فرد و پوشش گیاهی و تنوع گونه‌های جانوری در اطراف آن می‌توانست یکی از نقاط قوت استان کردستان در توسعه صنعت گردشگری این استان باشد این درحالی است که سال‌هاست به مدد بی‌توجهی مسئولان و اجرای پروژه‌های به اصطلاح عمرانی فاقد کارشناسی دقیق این دریاچه زیبا نیز مانند بسیاری دیگر از تالاب‌های کشور رو به احتضار است.
شرایط این دریاچه چنان رو به وخامت گذاشته است که شهریور سال گذشته خبر ناراحت‌کننده تلف شدن دسته‌جمعی ماهی‌ها در این دریاچه باعث نگرانی فعالان محیط زیست منطقه نسبت به آینده این دریاچه شد، آن‌هم در شرایطی که میزان آب این تالاب نیز رو به کاهش گذاشته است.
رئیس اداره محیط‌زیست شهرستان مریوان دلیل اصلی مرگ ماهیان دریاچه زریوار را کاهش اکسیژن محلول در آب و افزایش میزان جلبک‌های این دریاچه عنوان کرده و گفته بود: «متأسفانه طی چند سال گذشته هم در این موقع از سال شاهد مرگ‌ومیر ماهیان دریاچه زریوار مریوان بودیم که این وضعیت امسال هم تکرار شد.»
همان زمان شیوا قاسمی‌پور، نماینده مریوان و سروآباد در مجلس در بازدید از دریاچه زریوار با اشاره به وضعیت نگران‌کننده بزرگترین دریاچه آب شیرین جهان، عنوان کرده بود: «دغدغه مردم مریوان و فعالان زیست محیطی به‌حق و واقع بینانه است و متاسفانه در صورت کم‌کاری و نبود برنامه جامع مدیریتی، سرنوشت دریاچه ارومیه در این دریاچه نیز تکرار خواهد شد. متاسفانه سه روستا همچنان با شدت زیادی وارد دریاچه می‌شود که این عامل در کنار عوامل انسانی دیگر همچون آتش‌سوزی و...، زریوار را در محاصره نابودی قرار داده است.»
بیشتر بخوانید: حال بد تالاب‌های خوزستان در سایه فعالیت‌های نفتی در منطقه/ سکوت سازمان محیط زیست در برابر تخریب تالاب‌ها
این وضعیت وخیم درحالی همچنان ادامه دارد که عیسی کلانتری رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور طی سفر یک روزه خود به استان کردستان در بازدید از زریوار گفته بود: «با توجه به اقداماتی که طی چند سال گذشته درباره احیای تالاب زریوار انجام گرفته مشکلی برای ادامه این روند وجود ندارد.»
در همان بازدید استاندار کردستان هم در اظهارنظری وضعیت حال حاضر تالاب زریوار را ناخوشایند توصیف کرده و خاطرنشان کرده بود: «با اقدامات و اعتبارات استانی برای نجات و احیای تالاب زریوار کاری نمی‌توان انجام داد و انتظار داریم رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست به طرح نجات تالاب زریوار کمک‌های اعتباری و فنی لازم را داشته باشد.»
به گزارش جامعه ۲۴ ، با این حال وعده‌های محقق نشده بسیار است. طرح‌های اجرای شده پیشین نفس این دریاچه ارزشمند را بریده است. سازمان حفاظت محیط زیست و مسئولان مربوطه تنها به کلی‌گویی و ابراز نگرانی و گفتن از باید‌ها و نباید‌هایی که ظاهرا برای آن‌ها برنامه مشخص و کاربردی وجود ندارد اکتفا کرده‌اند. حالا مردم کردستان و فعالان محیط زیست که به خوبی از شرایط زیست محیطی نگران کننده این تالاب باخبرند چشم به تصمیم مسئولان و عمل مسئولان برای ترمیم وضعیت دریاچه دوخته‌اند.
در این رابطه با محمد ناجی کانی سانانی، مدیرعامل موسسه چیا ، فعال در حوزه محیط زیست درباره مشکلات و شرایط دریاچه زریوار گفتگو کردیم.
چشمه‌های کف زریوار در حال احتضارند
کانی سانانی به جامعه ۲۴ می‌گوید: «دریاچه زریوار از مرکز شهر مریوان حدود ۳ کیلومتر فاصله داشته که امروز این عدد به ۸۰۰ متر رسیده است. حدود ۳ هزار و ۲۰۰ هکتار از این مجموعه نیز پناهگاه حیات وحش است. در سال ۱۳۷۴ سد خاکی جنوب زریوار روی این دریاچه بسته شد. در طرح ساخت این سد، حریم دریاچه را ۲ هزار و ۳۰۰ کیلومتر در نظر گرفتند. همچنین در آن زمان پیش‌بینی شد که این دریاچه گنجایش ۵۷ میلیون متر مکعب آب را دارد. این نکته هم مهم است که نام این دریاچه در اصل "زریبار" است که کلمه‌ای اوستایی با دو بخش زری به معنای دریا و بار به معنای بارگاه خداوند است یعنی دریاچه بارگاه خداوند.»
«پیش از ساخت سد آب این دریاچه از جوشش ۴۰۰ یا ۵۰۰ چشمه کف آن تامین می‌شود، اما با ساخت سد مشکلاتی ایجاد و باعث شد که دریاچه گنجایش تجمیع ۵۷ میلیون متر مکعب آب را از دست بدهد. به این دلیل که رسوبات کف دریاچه را گرفته و چشمه‌ها از این رسوبات پر شده‌اند، به این ترتیب می‌توان گفت عمق آب دریاچه کم شده است. سد همچنین راه تخلیه طبیعی دریاچه را بسته است. از طرف دیگر رسوبات حاصل از آبشویی مزارع اطراف دریاچه در زمان بارش به سمت دریاچه حرکت کرده و به آن می‌ریزند. مدتی هم تداخلات حوزه‌ای صورت گرفت و آب رودخانه دیگر را به سمت دریاچه سوق دادند که این کار رسوبات بیشتری را وارد زریوار کرد. خوشبختانه مدتی است که روند هدایت آب رودخانه قطع شده است.»
«در گذشته فضولات انسانی و حیوانی ۱۷ روستا به داخل دریاچه می‌ریخت که امروز سیستم فاضلاب ۹ روستا ساماندهی شده و فضولاتشان به سمت دریاچه هدایت نمی‌شود، اما ۴ یا ۵ روستا همچنان مشکل‌زا هستند، به این صورت که طی سال فاضلاب این روستا‌ها به صورت نامناسب دفع شده و در فصل پربارش به دریاچه سرریز می‌شوند. همچنین محلات جنوب غربی مریوان به سمت دریاچه می‌آمد که این مساله هم ساماندهی شده است و فاضلاب تعدادی کمی از محلات شهر به دریاچه می‌ریزد.»
«حدود ۹۴۰ هکتار از نیزارهای دریاچه و ۵۴۰ هکتار از اراضی مرطوب اطراف آن در شرایطی قرار دارند که به صورت مداوم تولید مواد گیاهی می‌کنند و به صورت تقریبی در هر هکتار از این زمین‌ها ۳۰ تن از این مواد گیاهی تولید می‌شود. این مواد گیاهی تبدیل به رسوبات شده و کف دریاچه ته‌نشین می‌شوند. این رسوبات روی کانون چشمه‌های تامین کننده آب دریاچه می‌نشینند و باعث کاهش عمق آب می‌شوند.»
تنها ۹۶۰ هکتار از دریاچه آب دارد
«نکته مهم آن است که ساخت سد روی دریاچه زریوار اشتباهی بزرگ و اقدامی غیرکارشناسی و بی‌فایده بوده است. آن زمان ساخت سد با این رویکرد انجام شد که ۲ تا ۳ هزار هکتار از زمین‌های واقع شده در جنوب دریاچه را از حالت کشت دیمی به کشت آبی تغییر بدهند تا محصولات این اراضی افزایش یابد. با این کار، اما چشمه‌های کف دریاچه از جوشش افتاد چرا که سد باعث شد که ۲ متر به ارتفاع سطح ایستایی آب طبیعی دریاچه اضافه شده و چشمه‌های تامین کننده آب آن دچار افت فشار هیدرواستاتیک شدند.»
«ساخت این سد که توسط شرکت آب منطقه‌ای غرب صورت گرفت، باعث شد که آب دریاچه از حرکت بیفتد و در نتیجه خزه، جلبک، انواع پلانکتون‌ها و انواع فضولات آبزیان در آن ته‌نشین و با آب دریاچه ترکیب شوند این مساله هم باعث کدر شدن رنگ آب شد، از سوی دیگر کدر شدن رنگ آب هم باعث ایجاد رسوبات دیگری در دریاچه شد. مجموعه این رسوبات، فضولات و کدر شدن رنگ آب و ... هم تبدیل به کودی مغذی برای نیزارها، لوییزارها و جگن‌زار‌ها و پر خوراکی دریاچه و در نتیجه رشد انفجاری آن‌ها شدند.»
بیشتر بخوانید: روایتی از مرگ تالاب‌ها در ایران
«امروزه ارتفاع لوییزارها به ۳.۵ متر و ارتفاع نیزارها به ۴.۵ تا ۵ متر رسیده است. رشد جگن‌زار‌ها نیز افزایش یافته است. هرقدر ارتفاع این گیاهان بیشتر باشد وزن و حجم مواد گیاهی هم افزایش می‌یابد به نحوی که همانطور که گفتم در هر هکتار ۳۰ تن موادر گیاهی تولید می‌شود. این ۳۰ تن مواد گیاهی، اما از دریاچه خارج نمی‌شود بلکه به سیستم دریاچه باز می‌گردد که بسیار مضر است.»
«معتقدم ساخت سد و تجمیع آب در پشت آن باید به عنوان اردوگاه آب شناسایی شود، زیرا همانطور که اردوگاه‌ها انسان‌ها را به سمت نابودی می‌کشانند، سد‌ها هم آب تجمیع شده را نابود کرده و تبدیل به بخار می‌کنند. همچنین وقتی غلظت آب پشت سد افزایش یافته و کدر می‌شود نورگیری آن هم بیشتر می‌شود. جذب نور بالا باعث متان‌زایی آن می‌شود یعنی در اثر اکسیده شدن مواد زیستی گاز متان از آن متصاعد می‌شود.»
«از سوی دیگر صفحه آبرفتی دریاچه زریوار حدود ۱۸ هزار هکتار مساحت دارد که یک پنجم آن در عراق و باقی در مریوان واقع شده است. در این زمین‌ها در هر دو بخش ایران و عراق هزاران چاه عمیق و نیمه عمیق، با مجوز و بدون مجوز حفر شده است که آب آن‌ها از سفره آب زیرزمینی زریوار و در واقع از چشمه‌های جوشان آن تامین می‌شود. خوشبختانه در مریوان صنایع آب‌بر وجود ندارد، اما مصارف بدون بازده کشاورزی و ... و مصارف خانگی آب از سفرە‌های زیرزمینی آب همین دریاچه تامین می‌شوند که آب دریاچه را کاهش می‌دهند.»
«در حال حاضر از مساحت بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ هکتاری دریاچه تنها ۹۶۰ هکتار آن دارای آبی با عمق متوسط ۲ متر است و مجموع آب دریاچه از ۵۷ میلیون متر مکعب به ۱۹ میلیون مترمکعب رسیده است. نوسان آبی در این دریاچه به دلایل مختلف زیاد است. نخست آنکه زریوار دارای لویی‌زار، سازو، جگن‌زار نخل مرداب و نیزار است که آب را مصرف می‌کنند. به علاوه دریاچه در مسیر ۲ جریان هوایی در مریوان واقع شده است، یکی باد‌هایی که سمت شمال‌غربی شهر و برعکس در جریان است و دیگری باد به سمت شمال‌شرقی شهر و همچنین باد‌های جنوب شرقی که این باد‌ها سرعت زیادی ندارند، اما به صورت مداوم هوای سطح دریاچه را به صورت محسوس ناپایدار می‌کنند این مساله باعث شده که آب دریاچه گاهی تا ۳۴ میلیون مترمکعب تبخیر و از میزان آن کاسته شود. از سوی دیگر به دلیل نورگیری بالای آب پشت سد، گرمای محیط بیشتر و تبخیر آب هم افزایش می‌یابد.»
حریم حیات وحش زریوار رو به نابودی
«مشکل زیست محیطی دیگری که برای این دریاچه ایجاد شده آن است که مزارع اطراف آن اقدام به فنس‌کشی کرده و باعث شده‌اند که تردد حیات وحش منطقه مانند گراز، روباه، گربه وحشی تالابی، جوجه تیغی، لاک‌پشت آبی و لاک‌پشت خشکی به دریاچه با مانع برخورد کند و تنها مار و سوسمار می‌توانند از فنس‌ها عبور کنند. پرندگان زادآور و مهاجر (حدود ۲۹۶گونه ثبت شده) گونه‌هایی مانند لک لک، غاز وحشی، اردک در گذشته در زمین‌های مرطوب اطراف دریاچه اقامت می‌کردند، اما با این فنس‌کشی‌ها حتی این پرندگان هم نمی‌توانند با زمین‌های جنگلی و تالابی اطراف ارتباط برقرار کنند. همچنین پیرامون دریاچه را آسفالت و جاده‌های مختلفی احداث کرده‌اند که تردد فراوان وسایط نقلیه باعث شده که حریم حیات وحش دریاچه به سمت نابودی حرکت کند.»
«طی سال‌های اخیر مدیریت دریاچه صرفا روی کاغذ، واحد و به اداره محیط زیست واگذار شده است، اما با توجه به اینکه فرمانداری، جهاد کشاورزی، شهرداری و سایر ادارات در حوزه دریاچه دخالت می‌کنند، سازمان محیط زیست نمی‌تواند مدیریتی منسجم را بر دریاچه اعمال کند. سازمان حفاظت محیط زیست در واقع به دلیل کمبود امکانات و نیرو نتوانسته است مدیریتی قوی بر دریاچه داشته باشد.»