سرگردانی بیماران درآشفته بازار دارو

جامعه ۲۴- براساس بررسی‌های میدانی همشهری، هم‌اکنون چند گروه دارویی با کمبود مواجه شده‌اند. دارو‌های تنفسی، قلبی و عروقی، هورمونی، خونی، دارو‌های معده، دیابت، تب مالت و دارو‌های اعصاب ازجمله این دارو‌ها هستند که بین قیمت داروخانه‌ای آن‌ها با بازار آزاد، بین ۲ تا ۱۰ برابر تفاوت قیمت دیده می‌شود. ماجرا، اما به اینجا محدود نمی‌شود؛ در کنار اینها، بیماران برای دسترسی به دارو‌های ایرانی هم با سختی مواجه شده‌اند؛ چراکه برای تولید این داروها، مشکل تامین ماده اولیه و به‌صرفه نبودن تولید مطرح می‌شود؛ اتفاقی که منجر به کاهش تولیدات و در نهایت دسترسی به این دارو‌ها در بازار شده است.

حالا برخی بیماران برای تامین دارو‌های موردنیاز روزانه یا باید مصرف خود را کم کنند یا برای داروهایشان، ۴ تا ۵ برابر قیمت اصلی در بازار آزاد هزینه کنند؛ درحالی‌که خیلی‌ها به‌دلیل مشکلات اقتصادی نمی‌توانند دارو‌ها را از بازار آزاد تهیه کنند و در نهایت این اتفاقات منجر به تشدید بیماری‌شان می‌شود. در این شرایط، حتی سامانه‌های پیگیری توزیع دارو ازجمله ۱۹۰، ۱۴۹۰ و ۴۱۶۵۱ هم در این‌باره پاسخگو نیستند و پاسخ‌شان نبود این دارو‌ها در هر دو برند خارجی و ایرانی است. هر چند که رئیس سازمان غذا و دارو به همشهری می‌گوید که مشکل اختصاص ارز برای دارو‌ها اخیرا برطرف شده، این اتفاق مسئله تامین دارو و مواد اولیه را برطرف می‌کند.

بیماران سرگردان در داروخانه‌ها

در داروخانه‌ها، دارو‌های پرمصرف موجود نیست و اگر هم باشد، تعداد توزیع آن محدود است. یکی از بیماران نسخه به‌دست در یکی از این داروخانه‌ها به همشهری می‌گوید: «برای خرید اینداپامین از صبح به ۴، ۳ داروخانه سر زدم، اما یک داروی ساده بیماران قلبی را هم ندارند. در یکی از داروخانه‌ها گفتند تنها ۱۰ عدد بیشتر نمی‌دهند. نسخه من یک‌ماهه است با مصرف روزانه یک عدد. ۱۰ روز دیگر هم وضعیت همین است و باید سرگردان داروخانه‌ها شوم. دارو‌های قلبی و عروقی به کنار داروی یک سرماخوردگی ساده مثل کلدداکس و ضدحساسیت یا آنتی‌بیوتیک هم پیدا نمی‌شود.» او ادامه می‌دهد: «یک بیماری ساده برای ما بیشتر از یک‌میلیون تومان هزینه دارد؛ چراکه بسیاری از دارو‌ها را نمی‌توانیم پیدا کنیم و خود داروخانه‌ها به ما اعلام می‌کنند از بازار آزاد بخریم. بسیاری از دارو‌هایی که مصرف طولانی‌مدت دارند برای سالمندان و افراد درگیر با بیماری‌های خاص هستند و هیچ تدبیری برای رفع این مشکل نیست.»

بیشتر بخوانید: آزادسازی ارز بسیاری از داروها؛ طی ۹ ماه گذشته

«بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ برای تهیه داروهایشان با مشکل مواجه شده‌اند؛ نه نوع ایرانی آن پیدا می‌شود و نه خارجی.» این‌ها را محمدرضا که بیماری دیابتی است و از صبح، بیش از ۵ داروخانه را زیرپا گذاشته به همشهری می‌گوید و ادامه می‌دهد: «نه ویکتوزای خارجی هست و نه ملیتاید ایرانی پیدا می‌شود. از سامانه ۱۹۰ هم که سراغ می‌گیریم، می‌گویند نوع خارجی دیگر وارد نمی‌شود و نوع ایرانی هم فعلا موجود نیست. پس از این همه مدت مصرف دارو، حالا باید سراغ داروی دیگری باشم که اصلا معلوم نیست عوارض آن چیست و اثربخشی دارد یا خیر؟» او می‌گوید: «در بازار آزاد هم هر ویال ویکتوزا را ۲.۵ میلیون تومان می‌فروشند و من حداقل ۳ ویال برای یک‌ماه نیاز دارم و باید قید خریدش را بزنم.»

مشکل کمبود دارو، تنها مختص بیماران نیست

داروخانه‌داران هم از این وضعیت، انتقاد دارند. آن‌ها به همشهری می‌گویند که هیچ‌وقت، کمبود و کسری دارو صفر نمی‌شود و همواره این کمبود‌ها وجود داشته، اما زمانی مسئله، تبدیل به چالش می‌شود که دارو‌های حیاتی مثل انسولین و دارو‌های قلبی و عروقی با مشکل دسترسی مواجه شوند. متصدی یکی از داروخانه‌ها در غرب تهران می‌گوید: «برای تامین دارو‌های حیاتی برنامه‌ریزی وجود ندارد. چند ماهی در سال این مشکل باعث استرس همزمان برای ما و بیماران می‌شود. البته توزیع گردشی و قطره‌چکانی در زمان کمبود‌ها وجود دارد، اما بیشتر از آنکه مشکل را برطرف کند، باعث سردرگمی بیماران می‌شود.»

به‌گفته پزشک تأیید‌کننده نسخه‌ها در همین داروخانه، تامین دارو اقدام پیچیده‌ای نیست، اما مسئله این است که داروخانه‌ها هم‌اکنون با کمبود برند خارجی برخی دارو‌ها ازجمله داروی بیماران صرع و تشنج مواجهند؛ درحالی‌که نمونه ایرانی آن به‌گفته بسیاری از بیماران کم‌اثرتر است، اما همان هم به اندازه کافی توزیع نمی‌شود.

او می‌گوید: «چند ماهی است که دارو‌های ایرانی صرع یا خیلی محدود توزیع می‌شود یا اصلا نمی‌آید. این اتفاق را درباره برخی دارو‌های دیگر ازجمله انسولین هم داریم که گاهی با مشکل توزیع مواجه شده و گاهی به‌طور کامل رفع می‌شود. اما در برخی دارو‌ها ازجمله دیابت و دارو‌های قلبی و عروقی کلا کمبود وجود دارد.» او راهکار خروج از این وضعیت را توجه به مدیریت توزیع دارو می‌داند: «با اینکه می‌دانیم کمبود دارو منجر به نگرانی بیمار می‌شود، اما انتظار داریم حداقل در مواقع کمبود همکاری کنند و محدودیت توزیع را بپذیرند؛ به‌ویژه اینکه محدودیت‌ها از سوی سازمان غذا و دارو اعلام می‌شود و خودسرانه درباره فروش کمتر از تعداد نسخه به بیماران تصمیم‌گیری نمی‌کنیم.»

یکی دیگر از فعالان حوزه دارو که نخواست نامش در گزارش بیاید، درباره کمبود دیگر دارو‌های مصرف روزانه به همشهری توضیح می‌دهد: «مدت‌هاست بیماران نمی‌توانند دارو‌ها را به تعداد موردنیازشان دریافت کنند و در این وضعیت یا باید مصرف‌شان کم شود یا از بازار آزاد بخرند. توزیع برخی دارو‌ها به‌دلیل محدودیت واردات کمتر شده؛ به همین دلیل روی هر نسخه سهمیه‌بندی درنظر می‌گیریم.»

این پزشک داروساز به یکی دیگر از مشکلات بیماران در تهیه دارو‌ها اشاره می‌کند: «مشکل فقط کمبود دارو نیست، تغییر قیمت در فاصله‌های زمانی کم هم مشکل دیگری است. روی جعبه دارو یک قیمت درج شده، اما باید با قیمت بالاتر آن را بفروشیم. دلیل این مسئله نوسانات ارزی و تصمیم‌گیری کارخانه تولیدکننده برای عرضه با قیمت جدید حتی با وجود درج قبلی روی جعبه داروست. در این‌باره داروخانه‌ها تصمیم‌گیرنده یا گرانفروش نیستند و بیماران می‌توانند بارکد دارو‌ها را در سایت تی‌تک به نشانی TTAC.IT اسکن کنند و از قیمت جدید آن مطلع شوند.» به‌گفته او، در برخی دارو‌ها حتی ۲ تا ۳ بار در سال افزایش قیمت وجود دارد.

بحران تامین ماده اولیه دارو

ماجرای کمبود برخی دارو‌ها که برند خارجی آن با محدودیت واردات مواجه شده و توزیع مناسبی هم در نوع ایرانی آن وجود ندارد، چیست؟ حیدر محمدی، مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو، اما در این‌باره توضیح می‌دهد و می‌گوید: «سیاست این سازمان حمایت از تولید داخل و دارو‌های تحت لیسانس برند خارجی است. بر این اساس، میزان واردات برخی دارو‌های خارجی که مشابه ایرانی دارند، کاهش داشته است.»، اما به تأکید بسیاری از فعالان حوزه دارو تنها دستاورد این سیاست تاکنون قطع واردات دارو‌های خارجی بوده درحالی‌که تولیدکنندگان داخلی نتوانسته‌اند نیاز بازار بیماران را تامین کنند. از سوی دیگر سیاست توزیع برند ایرانی با قیمت کمتر منجر به حذف برخی دارو‌های خارجی از فهرست شرکت‌های بیمه شده و حالا در کمبود توزیع دارو‌های ایرانی، قیمت دارو‌های خارجی در داروخانه‌ها سر به فلک زده است، چرا که شرکت‌های بیمه، ارزان‌ترین نوع دارو را تحت پوشش قرار می‌دهند و با تولید مشابه ایرانی دیگر برند خارجی بیمه نخواهد بود.

یحیی ابراهیمی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی، کمبود دارو را تأیید می‌کند و آن را ناشی از تامین نشدن مواداولیه برای تولید در کشور می‌داند. او در توضیح بیشتر به همشهری می‌گوید: «۹۰ درصد دارو‌ها تولید داخلی است، اما ماده اولیه آن وارداتی است و حالا به‌دلیل مشکل تامین ماده اولیه، این دارو‌ها با کمبود مواجه شده‌اند.»

او وضعیت دارویی کشور را نامناسب می‌داند و تأکید می‌کند که مشکل به اندازه‌ای است که اگر برنامه‌ریزی درستی برای تأمین دارو انجام نشود، در آینده نه چندان دور، کشور با بحران مواجه می‌شود. براساس اعلام این عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، شرکت‌های تولیدکننده مواداولیه دارو برای واردات، ارز دولتی می‌گیرند، با این حال باز هم داروهایشان را عرضه نمی‌کنند، به همین دلیل کشور با کمبود دارو‌های داخلی مواجه شده است: «نظارت بر شرکت‌های واردکننده مواداولیه دارو از سوی دستگاه‌های نظارتی، وزارت بهداشت و کمیسیون بهداشت مجلس در حال انجام است، اما از آنجا که قیمت دارو در ایران در مقایسه با کشور‌های همسایه کمتر است، زمانی‌که با ارز ۴۲۰۰ تومانی دارو وارد کشور می‌شود، عده‌ای سودجو به جای توزیع دارو درکشور، آن را دوباره به خارج قاچاق می‌کنند و به سود‌های کلانی می‌رسند.»

سازمان غذا و دارو نظارت دقیقی ندارد

بازار دارویی کشور، اما داستان دیگری هم دارد؛ آن‌هم فعالیت قاچاقچیان است. آن‌ها همواره یک گام جلوتر از برنامه‌های دولتی برای تامین دارو، حرکت می‌کنند. این موضوع را یکی از فعالان غیرمجاز در واردات دارو‌های قاچاق مطرح می‌کند و درباره کمبود دارو‌های پرمصرف به همشهری توضیح می‌دهد. به گفته او که نخواست نامش در گزارش منتشر شود، بیشترین دارو‌های قاچاق در ایران مربوط به بیماری‌های خاص است، چراکه سازمان غذا و دارو چندسالی است که حمایت از دارو‌های تولید داخلی را در پیش گرفته، به همین دلیل واردات بسیاری از دارو‌ها محدود و ممنوع شده است: «این سیاست بد نیست، اما با توجه به پیشرفت سریع در زمینه دارو، نمی‌توان عقب‌ماندگی‌های داروسازی در ایران را نادیده گرفت، آن هم درحالی‌که بسیاری از پزشکان متخصص در ایران نمی‌خواهند از قافله تجویز دارو‌هایی با کارایی و اثرگذاری بیشتر عقب بمانند.»

او می‌گوید: «دارو‌های جدید در تمام دنیا به راحتی در سبد بیمارستان‌ها و داروخانه‌ها قرار می‌گیرد، اما در ایران شرایط تامین دارو متفاوت از سایر کشورهاست. در گذشته شرکت‌های فوریتی مسئولیت واردات دارو را برعهده داشتند و دارو‌های خاص و تک‌نسخه‌ای را وارد می‌کردند، این مسئله ارزبری هم نداشت. اما در نهایت سازمان غذا و دارو این اتفاق را ممنوع و اعلام کرد بهتر است بیماران از همین دارو‌های تولید داخل استفاده کنند؛ اتفاقی که به بازار قاچاق رونق داد.»

به اعتقاد این فعال در حوزه واردات دارو، سیاست صفر تا ۱۰۰ حمایتی سازمان غذا و دارو از تولید داخلی با ممنوعیت واردات هم یکی از عوامل کمبود داروست: «برخی از دارو‌ها در پروسه تولید داخل قرار دارند، اما همین حالا بسیاری از پزشکان تأکید بر تهیه برند خارجی دارند. سازمان غذا و دارو باید سیاست متعادلی در این زمینه در نظر می‌گرفت و یکباره حذف داروی خارجی را رقم نمی‌زد. در تصمیم‌گیری‌ها کیفیت و اثرگذاری دارو‌ها مدنظر نبود و پس از حذف داروی خارجی، بیماران به‌دلیل کیفیت پایین‌تر و همچنین عوارض مصرف این داروها، تمایلی به استفاده از آن‌ها نداشتند و همین موضوع سبب شد تا قیمت دارو‌های خارجی نجومی شود؛ درحالی‌که نوع ایرانی آن تولید شده، اما در بازار پیدا نمی‌شود. چرا که تولیدکنندگان مشکل تامین ماده اولیه دارند.»

او ۳ عامل را برای چالش دارویی کشور مطرح می‌کند: یکی تأکید و الزام بسیاری از پزشکان برای تهیه دارو‌های خارجی است. این اتفاق منجر به کوچک شدن بازار داروی ایرانی می‌شود و تولید را کم می‌کند. دلیل دوم، تامین ۹۹ درصد مواداولیه دارویی از چین و هند است که با توجه به حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی، تولیدکنندگان باز هم کیفیت مواداولیه دارویی را برای خرید مواد ارزان‌قیمت، پایین می‌برند.

دلیل سوم این است که تا یک‌دهه پیش، ۹۹ درصد دارو‌ها وارداتی بود و حالا با تغییر مسیر تامین دارو، واکنش مردم نسبت به دارو‌های داخلی افزایش پیدا کرده و عوارض دارویی هم بیشتر مشخص شده است. این فعال دارویی، به نکته دیگری درباره نوسان توزیع دارو و بحران‌های مقطعی در کمبود‌ها اشاره می‌کند: «فعالان غیرمجاز دارو همیشه اطلاعات دقیق‌تری نسبت به سازمان غذا و دارو دارند. سازمان، برنامه‌ریزی‌ها را براساس ادعای شرکت‌های تولیدکننده در تولید و واردات انجام می‌دهد و کسری بازار را پیش‌بینی می‌کند، اما هیچ نظارتی بر محقق‌شدن وعده تولیدکنندگان ندارد. نبود سیستم نظارتی دقیق در کمبود‌های دارویی باعث می‌شود سازمان از بازار قاچاق عقب بماند و شاهد تداوم وضعیت بحرانی کمبود دارو در بازار باشیم چراکه در مواجهه با چنین وضعیتی حداقل ۴‌ماه زمان برای تامین دارو از خارج نیاز است و همین باعث می‌شود که بیماران با بحران و کمبود دارو مواجه شوند. از سوی دیگر با وضعیتی هم مواجهیم که برخی کمبود‌ها از سوی قاچاقچیان شناسایی می‌شود و آن‌ها اقدام به جمع‌آوری دارو‌ها از بازار می‌کنند تا در مواجهه با کمبود‌ها با قیمت‌های چندبرابری در بازار آزاد عرضه کنند.»

اختصاص دوباره ارز برای دارو و رفع کمبود‌ها

بهرام دارایی، رئیس سازمان غذا و دارو، کمبود دارو در بازار مصرف را تأیید می‌کند، اما می‌گوید که قرار است برای دارو و تجهیزات پزشکی دوباره ارز اختصاص داده شود. او می‌گوید: «جریان تولید و واردات دارو یک امر مداوم و وابسته به ارز است؛ بنابراین زمانی که این تخصیص ارز به‌صورت ترجیحی و نیمایی وجود دارد، تولیدکننده و واردکننده مشکلی در این‌باره ندارند، اما زمانی که با کمبود تخصیص ارز مواجه شویم، کمبود دارو رخ می‌دهد. اکنون برای دارو و تجهیزات پزشکی اختصاص ارز درنظر گرفته شده که اتفاق خوبی برای به‌جریان افتادن دوباره رونق تامین دارو و مواداولیه است.»

او ادامه می‌دهد: «جریان تزریق اعتبارات ارزی به سیستم دارویی منجر به تامین آن می‌شود، اکنون هم این مشکل برطرف شده و تا پایان سال دغدغه تامین دارو کمتر می‌شود. برنامه‌ریزی ما فعلا برای ۳‌ماه آینده است و برای سال آینده هم اقدامات و تدابیر لازم را برای کاهش کمبود دارو در سطح مصرف خواهیم داشت.» رئیس سازمان غذا و دارو، درباره کاهش دسترسی به برخی دارو‌های مصرف روزانه در داروخانه هم می‌گوید: «توزیع دارو با توجه به برخی کمبود‌ها به‌صورت مقطعی و با ظرفیت کمتر صورت می‌گیرد تا در مرحله اول دسترسی دارو برای کسانی که نیاز واقعی دارند، وجود داشته باشد و در مرحله بعد از قاچاق و خروج دارو از شبکه، جلوگیری کنیم. به‌دلیل محدودیت‌های ارزی مشکلاتی در تامین دارو وجود داشت، اما با توجه به بررسی‌های میدانی و ارتباط با دانشگاه‌ها آگاهی کامل بر این مسئله داریم و به خوبی می‌دانیم که این کمبود‌ها در انبار است یا براساس واردات و پخش یا عرضه در داروخانه‌ها. اما با تامین ارز این مشکل به‌زودی برطرف می‌شود.»

دارایی، همچنین درباره حذف دارو‌های خارجی به‌دلیل تولید مشابه آن‌ها در داخل کشور و تامین نشدن بازار مصرف با دارو‌های ایرانی، این توضیح را می‌دهد که: «نه تنها در ایران که در تمام کشورها، تعدادی از دارو‌ها میزان مشخصی دارند و به دلایل مختلف در مقاطع زمانی دچار کمبود می‌شوند. وقتی این کمبود‌ها به مرز هشدار برسد، در مرحله خطرناکی قرار می‌گیریم، اما با توجه به پایش‌های مختلف زمانی، تدابیری در این‌باره اندیشیده می‌شود. این توزیع قطره‌چکانی هم بر این اساس تا تامین مناسب دارو‌ها صورت می‌گیرد.»

البته این مسئول درباره عقب‌ماندگی سازمان در پیش‌بینی کمبودها، در مقایسه با بازار آزاد و قاچاق هم توضیحاتی می‌دهد و می‌گوید: «فرصت‌طلبی و آگاهی بیشتر سودجویان از کمبود‌های احتمالی را کاملا قبول داریم و دلایل آن را هم می‌دانیم. مشکلاتی ازجمله اینکه در سطح عرضه به‌دلیل دپو و احتکار دارو حتی خروج از زنجیره و توزیع بد این وضعیت رقم می‌خورد. علاوه بر اینکه توزیع برخی دارو‌ها در سطح عرضه آنطور که انتظار داریم و پیش‌بینی کرده‌ایم اتفاق نمی‌افتد. سهمیه‌بندی برخی دارو‌ها در داروخانه‌ها هم یکی از عوامل این مسئله است که ما هم این کمبود‌ها را تأیید می‌کنیم.»

به‌گفته دارایی، تغییر سیاست‌ها بر پایش‌ها و پیش‌بینی بازار‌های آینده مصرف و تقاضای دارو از سوی سازمان در حال انجام است و این تغییرات به‌زودی رخ می‌دهد: «پایش‌های صورت گرفته از سوی سازمان با فعالیت‌های غیرمجاز در این حوزه همسو و متناسب نیست، اما تلاش می‌کنیم این مسئله واقعی‌تر شود.» این مسئول همچنین درباره اقدامات کوتاه‌مدت برای رفع کمبود فعلی دارو در داروخانه‌ها عنوان می‌کند: «مانند ماجرای سرم که اقدامات کوتاه‌مدت برای رفع بحران کمبود آن انجام دادیم، درباره دارو‌های فعلی هم اقداماتی انجام می‌شود.»