گزارشی از اصلاحات نگران‌کننده آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از اطفال و تاثیرش بر کودکان کار و بزه‌دیده پلیس به‌طور رسمی موظف شده کودکان کار و خیابان را شناسایی و جمع‌آوری کند.
جامعه ۲۴- «مگر جمع‌آوری هیچ‌وقت جواب داده؟» این جمله تکرار شونده، فعالان و پژوهشگران حوزه کودک بعد از شنیدن تغییرات آیین‌نامه اجرایی ماده‌شش قانون حمایت از اطفال و نوجوانان است. آیین‌نامه‌ای که به تازگی خبر‌هایی درباره تغییرات آن به رسانه‌ها داده شده است. بعد از اقدام تازه مجلس برای تشکیل سازمان ملی مهاجران که زمینه‌ای برای لغو تابعیت فرزندان مادر ایرانی است، فعالان اجتماعی می‌گویند، حالا این دومین بار است که تغییرات قانون و آیین‌نامه‌های تازه «نگران‌کننده» می‌شود.
اواسط آبان‌ماه بود که سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور از تغییر آیین‌نامه اجرایی ماده‌شش قانون حمایت از اطفال و نوجوانان خبر داد. مهم‌ترین نگرانی پژوهشگران حوزه کودک، اما درباره ماده ۲۸ این قانون است؛ ماده‌ای که درباره نوجوانان در معرض خطر و بزه‌دیده است و حالا واژه «جمع‌آوری» به آن اضافه شده است.
مدتی پیش پیگیری‌های این روزنامه از جزئیات قرارگاه اجتماعی شهرداری تهران نشان می‌داد، اعضای این قرارگاه هم در قدم‌های اولیه خود به جمع‌آوری کودکان کار و خیابان می‌اندیشند. هرچند بعضی از فعالان حوزه کودک تغییرات این آیین‌نامه و جمع‌آوری را آنچنان ناامید‌کننده نمی‌دانند و معتقدند، جمع‌آوری لزوما به معنای منفی آن نیست، اما بعضی دیگر معتقدند اضافه شدن این واژه به آیین‌نامه، «توهین به کودک» است.
آیین‌نامه اجرایی ماده‌شش قانون حمایت از اطفال و نوجوانان را پنجم مردادماه سال ۱۴۰۰ اسحاق جهانگیری، معاون سابق رئیس‌جمهوری ابلاغ کرد. آیین‌نامه‌ای ۵۴ ماده‌ای که اواسط آبان‌ماه امسال خبر از تغییر و اصلاح آن به‌میان آمد. سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور درباره تغییرات این آیین‌نامه توضیحاتی به رسانه‌ها داده بود. آنطور که محمدرضا حیدر‌هایی به ایسنا گفته است، اصلاح آیین‌نامه به‌نفع سازمان بهزیستی تمام شده است، چراکه بر این اساس، دستگاه‌ها موظف به اجرای تکالیف‌شان هستند: پیش از اصلاح این آیین‌نامه اجرایی، تکالیف دستگاه‌ها درخصوص کودکان مشخص شده بود، اما برخی بند‌های این ماده ایراداتی داشت که با همکاری وزارت رفاه پیگیر آن شدیم و به دنبال تصویب این اصلاحات، تکالیف دستگاه‌ها مشخص شده است.
یکی از مهم‌ترین تغییرات و اصلاحات آیین‌نامه، تفکیک کودک کار از کودک خیابان است. براساس آنچه سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفته است، «کودک کار طفل یا نوجوانی است که برای ادامه زندگی و امرار معاش یا خانواده مشغول فعالیت در ازای دریافت مزد یا بدون دریافت مزد است و این فعالیت منجر به وضعیت مخاطره‌آمیز (موضوع ماده ۳ قانون) برای او می‌شود.»
به گفته او: «نوجوانانی که مطابق ماده ۸۰ قانون کار به عنوان کار نوجوان مشغول به فعالیت هستند و اطفال و نوجوانانی که فعالیت آن‌ها با اذن، ولی یا سرپرست قانونی و باتوجه به وضعیت جسمی و روحی آنان صرفا جنبه تربیتی یا آموزشی دارد، از شمول این تعریف مستثنی هستند.» همچنین در الحاقات تعریف کودکان خیابانی آمده است: «طفل و نوجوان در معرض خطر که به جهت فقر یا بی‌خانمانی به‌صورت محدود یا نامحدود در خیابان به‌سر می‌برند؛ اعم از کودکی که هنوز از خانواده و سرپناه برخوردار است یا کودکی که خیابان را خانه خود می‌داند و رابطه او به حداقل رسیده یا قطع شده است.».
اما مهم‌ترین تغییر و به‌عبارتی نگران‌کننده‌ترین اصلاح در ماده ۲۸ آیین‌نامه اجرایی رخ داده است. ماده‌ای که در آن وظیفه‌ای به نیروی انتظامی محول کرده و اصلاحات تازه وظیفه نیروی انتظامی را دوچندان کرده است. در ماده ۲۸ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، نوشته شده است که «نیروی انتظامی طفل و نوجوان در معرض خطر یا بزه‌دیده را با روش‌های مختلفی مانند: معرفی طفل و نوجوان در وضعیت مخاطره‌آمیز به نیروی انتظامی توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی، مشاهده طفل و نوجوان در وضعیت مخاطره‌آمیز یا بزه‌دیده در حین انجام‌وظیفه یا گشت‌زنی، شکایت از طفل و نوجوان و مراجعه طفل و نوجوان به تنهایی یا همراه دیگری که اظهارات وی، اوضاع وی و اوضاع و احوال موجود دلالت بر وقوع وضعیت مخاطره‌آمیز یا بزه‌دیدگی داشته باشد، می‌تواند شناسایی و در صورت نیاز به حمایت، به مراکز بهزیستی معرفی و موضوع را برای اطلاع یا مداخله قضایی به مرجع ذی‌صلاح قضایی اعلام کند.»
حالا براساس آنچه مقام مسئول سازمان بهزیستی گفته است، عبارت جمع‌آوری هم قرار است به این ماده قانونی اضافه شود و بر این اساس پلیس موظف است تا علاوه بر شناسایی کودکان کار و خیابان، به جمع‌آوری آن‌ها با کمک سایر دستگاه‌ها نیز اقدام کند. البته آنطور که این مقام سازمان بهزیستی گفته است، این برخورد‌ها قرار نیست ضربتی و قهری باشد و اگر هم قرار باشد مداخله‌ای صورت بگیرد، همه‌چیز با همکاری سازمان بهزیستی و دیگر دستگاه‌هاست.
بلافاصله بعد از این صحبت‌ها تعدادی از فعالان حوزه کودک و نوجوان از این تغییرات ابراز ناامیدی کردند؛ حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، جزو اولین نفراتی بود که به این آیین‌نامه انتقاد کرد. او جمع‌آوری کودکان را بازگشت به عهد دقیانوس دانست: «واژه «جمع‌آوری» کودکان خیابانی در آیین‌نامه اولیه مطرح نبود، اما در اصلاح به آیین‌نامه اضافه شد و این درحالی‌است که واژه جمع‌آوری، توهین به کودک است. اضافه شدن واژه جمع‌آوری به آیین‌نامه، به معنی بازگشت به عهد دقیانوس است. سپردن کار به پلیس در قالب جمع‌آوری، یعنی غلبه نگاه انتظامی درباره کودکانی که مواجهه آن‌ها با پلیس باید آخرین راهکار باشد.»
تاثیر جمع‌آوری در زیست کودکان کار و خیابان
«گاراژ زباله را تخریب کردند، کودکان آواره شدند، کودکان زباله‌گرد جذب طرح بهزیستی شدند و به‌مرور جذب فضا‌های کار دیگری شدند.» این را صبا قدیمی، پژوهشگر و فعال حوزه کودکان می‌گوید. او که سال‌های میانی دهه ۹۰ روی زباله‌گردی کودکان در گود‌های زباله‌گردی کار کرده، معتقد است ریشه‌کن کردن کار کودک و نوجوان مستلزم اتفاقات مهم‌تری است.
او می‌گوید: «مسئله کودک جدا از مسئله‌های دیگر نیست، این را باید بپذیریم، ما کودک کار داریم، مسئله فقر و تورم هم داریم، ما تا زمانی که این دو موضوع را داریم، کار کودک هم داریم. اگر به این دو موضوع فکر نکنید و به هر شکلی دیگری بخواهید آن را سامان دهید، فقط شکل کار را عوض کردید و کار کودک زیرزمینی می‌شود.» صحبت‌های قدیمی شباهتی به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که ۲۰ شهریورماه منتشر شده است، دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس نتیجه گرفته بود که جمع‌آوری تاکنون نتوانسته در کاهش بزه اجتماعی و کار کودک موثر باشد. در بخشی از این گزارش تاکید شده بود، جمع‌آوری شیوه‌ای مبتنی بر اجبار است و اجباری‌بودن آن مشارکت گروه هدف یعنی کودکان را به حداقل می‌رساند و در آن‌ها احساس ترس، بی‌اعتمادی و خصومت نسبت به سیستمی که آن‌ها را به خود وارد کرده، ایجاد می‌کند.»
«به‌رغم تجربه ناموفق سال‌های گذشته به ماده ۲۸ قانون، موردی به وظیفه پلیس اضافه شده است. براین اساس پلیس موظف است تا علاوه بر شناسایی کودکان کار و خیابان، به جمع‌آوری آن‌ها با کمک سایر دستگاه‌ها ورود کند، البته مقامات مسئول تاکید می‌کنند پلیس‌اطفال این‌کار را انجام خواهد داد؛ گرچه هنوز لایحه پلیس‌اطفال در دستور صحن مجلس قرار نگرفته است.» این صحبت‌های طیبه سیاوشی، نماینده پیشین مردم تهران است که پیگیر قانون حمایت از اطفال و نوجوانان بود.
او درباره تاکید «باند‌های کودکان» به هم‌میهن می‌گوید: «سازمان بهزیستی دائما روی باند‌ها تاکید دارد که کودکان را تحت سلطه خودشان در می‌آوردند، ما هم آن‌ها را انکار نمی‌کنیم. اما در عین حال باید گفته شود، خانواده‌های این کودکان نیازمند این درآمد مالی هستند که بچه‌های‌شان را وادار به کار می‌کنند. جمع‌آوری نتیجه نمی‌دهد، زیرا خانواده‌های این افراد از اتباعی هستند که مجاز یا غیرمجاز در داخل ایران زندگی می‌کنند و متاسفانه وقایعی به وجود می‌آید مثل سال‌های ۹۷ و ۹۸ که خود دستگاه‌ها مجبور می‌شوند دنبال این باشند که بچه‌ها را آزاد کنند.»
کارشناسان دیگری نیز در این میان وجود دارند که جمع‌آوری را مغایر با اصول اساسی پیمان‌نامه حقوق کودک و نوجوان می‌دانند. سیامک زند رضوی، جامعه‌شناس حوزه کودک و نوجوان درباره جمع‌آوری کودکان کار و خیابان می‌گوید: «به‌نظرم این اصلاحاتی که صورت گرفته است، اولا ربطی به پیمان‌نامه حقوق کودک ندارد. وقتی ما صحبت از جمع‌آوری می‌کنیم به این موضوع توجه نمی‌کنیم که ما با انسان طرف هستیم و مسئله را تقلیل می‌دهیم به اشیا و حداکثر به حیوانات. یعنی ما زباله‌ها را جمع‌آوری می‌کنیم، سگ‌های ولگرد را جمع‌آوری می‌کنیم، اما انسان را نمی‌توانیم جمع‌آوری کنیم؛ مگر اینکه بر اراده او فائق بیایم.»
این جامعه‌شناس ادامه می‌دهد: «وقتی کودک و انسانی را می‌خواهید دستگیر کنید، باید از خشونت و زور استفاده کنید و طبیعی است که هر لحظه با مقاومت روبه‌رو می‌شوید. از طرف دیگر به درجه‌ای که این زور کاهش پیدا کند، آن کودک فرار می‌کند. برای اینکه از این کار جلوگیری کنید، باید او را در قیدوبند قرار دهید و به او دستبند بزنید، باید او را در محیطی نگه دارید که درش قفل باشد، دیواره‌های آن بلند باشد و انواع حفاظت‌ها را داشته باشد که همه این‌ها خلاف کرامت‌انسان و پیمان‌نامه حقوق‌کودک است. زند رضوی معتقد است، درواقع با انجام عمل به‌اصطلاح جمع‌آوری به‌سمت فضا‌هایی برای دستگیر و زندانی کردن کودکان می‌رویم.»
او ادامه می‌دهد: «پرسش این است، این فعالیتی که در گذشته به دفعات تکرار شده چرا قرار است دوباره تکرار شود؟ ممکن است آن‌ها جواب دهند که چه‌کار می‌توان کرد، واقعیت این است که کودکان برای کمک به امرارمعاش خود و خانواده‌هاشان از خانه‌های‌شان خارج می‌شوند و فقط بخشی از آنان در خیابان‌ها مرئی می‌شوند؛ اکثریت‌شان در گود‌های زباله، کارگاه‌ها و... از چشم شهروندان پنهان هستند، ما باید آن‌ها را در کلیت‌شان فهم کنیم و بفهمیم چرا این افراد در این وضعیت قرار گرفته‌اند. ساده‌ترین کار این است که در محوطه‌هایی که محیط رفت و آمد این کودکان است، فضا‌هایی مناسب با در‌های گشوده و به تعداد کافی ایجاد شود که در آن‌ها همیشه به‌روی کودکان باز باشد، به نوعی که در این فضا‌ها امکان دسترسی به امکانات بهداشتی، غذا‌های گرم، امکان سوادآموزی، بازی و شادی فراهم باشد بدون اینکه کسی قرار باشد این افراد را دستگیر یا شناسایی کند.»
زند رضوی به تجربه‌اش در ایجاد چنین فضا‌هایی با کمک انجمن‌های دوستدار کودک اشاره می‌کند که کودکان با پای خودشان در آن‌ها حضور پیدا می‌کنند. او راه‌حل را پشتیبانی از حضور و ایجاد این فضا‌ها می‌داند: «کودکان در فاصله‌هایی که در میان دویدن به‌دنبال لقمه‌ای نان برای‌شان ایجاد می‌شود، در این فضا‌ها حضور پیدا می‌کنند و در تعامل با یکدیگر و مددکاران، مورد آموزش موارد ضروری، بهداشتی، حقوقی و... قرار می‌گیرند و بخشی از نیازهای‌شان به صورت موقت برطرف می‌شود.
اگر این نگاه به کودکان در شرایط دشوار استمرار پیدا کند، در بلندمدت رفته‌رفته این امکان را پیدا می‌کنید که با کمک خود و دوستان‌شان و جلب مشارکت جمع‌های‌شان، در برنامه‌ریزی، اجرا، مدیریت و ارزیابی برنامه‌ها، این مراکز را همیشه به‌روی‌شان گشوده و راه‌حل‌های مناسب برای وضعیت‌شان پیدا کنید. بر سر این مراکز سه عبارت بنویسیم و به آن‌ها پایبند باشیم: تشخص، کنجکاوی و خلاقیت شما را به‌رسمیت می‌شناسیم، می‌پذیریم، دربرمی‌گیریم و تشویق می‌کنیم. شما و مسائل‌تان را به‌رسمیت می‌شناسیم و در کنارتان هستیم. دیدبانی انجمن‌های مستقل در عرصه حقوق کودک را از این مراکز پذیرا شویم.»
بیشتر بخوانید: درآمد ۱۵۰ میلیونی کودکان کار
قرارگاه اجتماعی هم به سمت جمع‌آوری می‌رود
ما پیش‌تر نیز از جزئیات قرارگاه اجتماعی برای کودکان کار و خیابان گزارش داده بود. گزارشی که البته اکنون بعد از اصلاح آیین‌نامه اجرایی معنا پیدا می‌کند. آنطور که سمانه زمانی، رئیس بهزیستی استان تهران گفته بود، جمع‌آوری قرار است از سوی همکاران قرارگاه اجتماعی نیز مدنظر قرار بگیرد: «جمع‌آوری به معنای جذب است، به این معنا که کار مددکاری کنیم و سراغ کودکی که سرچهارراه است، برویم و خانواده‌اش را پیدا کنیم. ضمن اینکه گروه‌هایی که مورد تایید بهزیستی هستند، گزارش‌هایی که درخصوص کودکان کار می‌دهند مورد تایید سیستم قضا هم است و براساس آن گزارش‌ها، ما امکان اینکه بتوانیم دستور قضایی بگیریم و با خانواده‌ها وارد گفتگو شویم و ببینیم اگر کودکی مورد آسیب اجتماعی یا آزار اجتماعی قرار گرفته است یا نه، پیدا می‌کنیم.
به همین خاطر ما فضایی که بتوانیم با گروه مردمی کار را پیش ببریم هم طراحی کردیم. زیرا برای انجام این کار‌ها و کار‌هایی از این دست نیاز است گروه‌هایی که دغدغه‌مند هستند، کنار ما قرار بگیرند، زیرا اگر در مقطعی سیستم‌های دولتی کمرنگ‌تر کار کنند، گروه‌های مردمی، چون انگیزه‌های مشخصی دارند، کمک می‌کنند که کار استمرار پیدا کند.»
بعد از تمام این انتقادها، دو روز پیش محمد نصیری، معاون فرهنگی و امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور درباره اصلاحات صورت گرفته، توضیحاتی داد که موضوع را اندکی پیچیده‌تر کرد. نصیری در صحبت‌هایش به پلیس اطفال اشاره کرد و مانند سایر مسئولان بهزیستی و مدیریت شهری، جمع‌آوری را هم‌عرض با جذب، شناسایی و حمایت از کودکان دانست.
او به خبرنگاران گفته بود: «در آنجا تکلیفی که برای پلیس مبنی بر جمع‌آوری در نظر گرفته شده، زمانی است که کودک در جایی مشاهده شود که ممکن است برای او آسیب‌زا باشد و در مخاطره جدی قرار گیرد و اینطور نیست که پلیس از فردا در خیابان هر کودک کار و خیابانی را دید، برای جمع‌آوری‌اش اقدام کند. به عبارتی دیگر ممکن است کودک در جایی باشد که مکان بزه باشد، در این زمان پلیس برای این کودک وارد عمل می‌شود. در قانون هم موضوعی به نام پلیس‌اطفال پیش‌بینی شده است. اکنون لایحه پلیس‌اطفال در حال رسیدگی در کمیسیون حقوقی مجلس است و این کار توسط پلیس‌اطفال انجام خواهد شد. درحقیقت پلیس اطفال، مددکاری با رویکرد ضابط قضایی است.».
اما آنطور که سیاوشی، نماینده پیشین مجلس می‌گوید لایحه پلیس اطفال هنوز در دستور کار مجلس قرار نگرفته است: «لایحه تشکیل پلیس ویژه اطفال و نوجوانان طی نامه شماره ۱۹۳۸۱ مورخ ۲۶/۰۲/۱۴۰۰ برای طی تشریفات قانونی به مجلس شورای اسلامی ارسال شد. اما این لایحه در دستور کار صحن قرار نگرفته است تا بتواند کارایی قانونی داشته باشد.»
باوجود این توضیحات البته برخی کارشناسان حوزه کودک می‌گویند، تغییرات اعمال‌شده در آیین‌نامه لزوما هم نباید منفی تلقی شود. یکی از سازمان‌های مردم‌نهاد توضیح داده که بنابر تعریف جدید آیین‌نامه کودکان در معرض خطر و بزه‌دیده، کودکان خیابانی‌اند و اختیارات اعطایی سازمان‌ها جهت جذب و پذیرش این کودکان گسترده شده و این لزوما به معنای منفی جمع‌آوری نیست. با وجود این توضیحات متناقض از مسئولان، باید دید بعد از اجرای این اصلاحات، چه تغییراتی در زیست کودکان کار و خیابان اعمال می‌شود.
منبع: روزنامه هم‌میهن