استرس ژنتیکی به این معنا نیست که ژنی خاص برای استرس وجود دارد، بلکه به آمادگی‌های ذاتی در ژن‌های ما اشاره دارد که می‌توانند ما را در برابر عوامل محیطی و سبک زندگی، بیشتر یا کمتر حساس کنند
جامعه ۲۴- ما معمولاً درباره‌ی استرس ناشی از کار، روابط یا مسائل مالی صحبت می‌کنیم. اما اگر خود ساختار ژنتیکی بدن ما – یعنی ژن‌هایمان – عامل نوعی فشار پنهان باشد چه؟ این مفهوم جالب، که اغلب از آن با عنوان «استرس ژنتیکی» یاد می‌شود، به معنای به ارث بردن یک بیماری خاص نیست؛ بلکه به شیوه‌هایی ظریف اشاره دارد که ترکیب ژنتیکی بدن ما می‌تواند بر میزان مقاومت یا آسیب‌پذیری ما در برابر فشار‌های روزمره تأثیر بگذارد.
برای بررسی عمیق‌تر این موضوع، گفت‌وگویی داشتیم با دکتر شری کومار سریواستاوا، پزشک عمومی ارشد در بیمارستان شاردا – نویادا، که درباره‌ی چیستی استرس ژنتیکی و نشانه‌های آن توضیح داد.
درک «پیش‌زمینه ژنتیکی»
دکتر سریواستاوا توضیح می‌دهد: «استرس ژنتیکی به این معنا نیست که ژنی خاص برای استرس وجود دارد، بلکه به آمادگی‌های ذاتی در ژن‌های ما اشاره دارد که می‌توانند ما را در برابر عوامل محیطی و سبک زندگی، بیشتر یا کمتر حساس کنند.»
برای درک بهتر، به این فکر کنید که چگونه یک نفر ممکن است پس از یک شب بی‌خوابی خیلی زود به حالت عادی برگردد، درحالی‌که فردی دیگر تا چند روز احساس خستگی و آشفتگی کند. این تفاوت در تاب‌آوری می‌تواند تا حدی به تفاوت در ژن‌هایی مربوط باشد که در موارد زیر نقش دارند:
• مسیر‌های پاسخ به استرس: ژن‌هایی که بر محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال (HPA)، یعنی سیستم مرکزی پاسخ به استرس بدن، تأثیر می‌گذارند.
• تنظیم انتقال‌دهنده‌های عصبی: ژن‌هایی که در تولید و عملکرد مواد شیمیایی مغز مانند سروتونین و دوپامین نقش دارند و در تنظیم خلق‌وخو و احساسات مؤثرند.
• التهاب: ژن‌هایی که بر پاسخ التهابی بدن تأثیر دارند، که ممکن است با استرس مزمن تشدید شود.
• سم‌زدایی: ژن‌هایی که در کارآمدی بدن در دفع سموم نقش دارند، به‌ویژه در شرایطی که استرس باعث انباشت این مواد می‌شود.
بیشتر بخوانید: تمرین تجسمی ساده برای نابودی استرس در ۵ دقیقه
دکتر سریواستاوا تأکید می‌کند که این تفاوت‌های ژنتیکی، سرنوشت قطعی ما را رقم نمی‌زنند. او می‌گوید: «ژن‌ها یک پایه‌ی اولیه هستند، اما عواملی مثل تغذیه، ورزش، خواب و مدیریت استرس، نقش بزرگی در بروز یا سرکوب این آمادگی‌ها دارند.»
چگونه استرس ژنتیکی را تشخیص دهیم؟
تشخیص استرس ژنتیکی به‌سادگی انجام آزمایش خون برای یک بیماری خاص نیست. بلکه معمولاً به شکل مجموعه‌ای از نشانه‌های خفیف و مداوم ظاهر می‌شود که ممکن است بی‌اهمیت تلقی شوند یا فقط به‌عنوان استرس عمومی شناخته شوند. دکتر سریواستاوا نشانه‌های مهم زیر را معرفی می‌کند:
• حساسیت زیاد به استرس: اگر در موقعیت‌هایی که دیگران به‌راحتی مدیریت می‌کنند، دچار اضطراب و فشار شدید می‌شوید، ممکن است واکنش‌پذیری بالای شما ریشه‌ی ژنتیکی داشته باشد.
• سختی در بهبود پس از استرس: اگر پس از رویداد‌های استرس‌زا مدت زیادی احساس خستگی، بی‌حالی و تخلیه‌ی انرژی دارید، این می‌تواند نشانه‌ای از ضعف ژنتیکی در بازیابی باشد.
• نشانه‌های بدنی خفیف، اما مداوم: مانند سردرد‌های مکرر، مشکلات گوارشی (مثل سندرم روده تحریک‌پذیر)، درد‌های عضلانی یا خستگی که دلیل پزشکی روشنی ندارند.
• نوسانات خلقی و اضطراب: اگر بدون وجود عوامل بیرونی مهم دچار اضطراب، تحریک‌پذیری یا افت خلق می‌شوید، ممکن است علت آن عدم تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی تحت تأثیر ژنتیک باشد.
• اختلال خواب: دشواری در به خواب رفتن، بیدار شدن‌های مکرر در شب، یا خواب ناکارآمد نیز می‌تواند هم علت و هم نشانه‌ی استرس مزمن ناشی از زمینه‌های ژنتیکی باشد.
• سابقه‌ی خانوادگی: داشتن خانواده‌ای با سابقه‌ی اختلالات مرتبط با استرس مانند اضطراب، افسردگی، بیماری‌های خودایمنی یا خستگی مزمن نیز می‌تواند نشان‌دهنده‌ی آمادگی ژنتیکی مشترک باشد.
راهنمایی‌های تخصصی برای مدیریت آمادگی ژنتیکی
دکتر سریواستاوا تأکید می‌کند که شناسایی این نشانه‌ها گام اول در مسیر مدیریت فعالانه است. او می‌گوید: «داشتن آمادگی ژنتیکی به معنای اجبار نیست. ما می‌توانیم با انتخاب‌های سبک زندگی، نحوه‌ی بروز ژن‌های خود را تغییر دهیم.»
توصیه‌های او برای کسانی که احتمال می‌دهند دچار استرس ژنتیکی هستند، شامل موارد زیر است:
• توجه به تندرستی جامع: رژیم غذایی متعادل با مواد ضدالتهابی، ورزش منظم و متوسط، و خواب کافی از پایه‌های اصلی مقابله با استرس هستند.
• یادگیری فنون مدیریت استرس: تمرین‌های ذهن‌آگاهی، مدیتیشن، یوگا و تنفس عمیق می‌توانند در تنظیم پاسخ بدن به استرس مؤثر باشند.
• مشاوره تخصصی: با پزشک مشورت کنید تا علائم شما بررسی شود، مشکلات زمینه‌ای رد شوند و راهکار‌های شخصی‌سازی‌شده دریافت کنید. در برخی موارد، آزمایش‌های ژنتیکی نیز قابل بررسی هستند، اما تفسیر آنها باید توسط متخصص انجام گیرد.
• تقویت روابط و حمایت اجتماعی: داشتن روابط سالم و شبکه‌ی حمایتی قوی می‌تواند در دوران فشار روانی، نقش محافظتی داشته باشد.
• صبر و مهربانی با خود: مدیریت استرس ژنتیکی فرآیندی تدریجی و طولانی است. با خود مهربان باشید و به پیشرفت‌های کوچک خود افتخار کنید.
جمع‌بندی
درک مفهوم استرس ژنتیکی به ما امکان می‌دهد تا با شناخت بهتر از بدن خود، گامی آگاهانه‌تر برای حفظ سلامت روان و جسم برداریم. با شناسایی آمادگی‌های ذاتی و بهره‌گیری از عادت‌های سالم زندگی، می‌توانیم اثرات منفی ژن‌ها را کاهش داده و در برابر چالش‌های زندگی، مقاوم‌تر شویم. همان‌طور که دکتر سریواستاوا می‌گوید: ما نمی‌توانیم ژن‌هایمان را تغییر دهیم، اما می‌توانیم یاد بگیریم