اشعریان در توسعه و آبادانی قم نقش مهمی داشتند و قم را که متشکل از روستا‌های پراکنده بود به شهری اسلامی تبدیل کردند. از همین روست که برخی منابع بنای شهر قم را به اینان نسبت می‌دهند.
جامعه ۲۴- با تسلط اشعریان بر ایران هویت شیعی به تدریج مستقل‌تر و بارزتر از گذشته در برابر بغداد و خلافت عباسی شکل گرفت. این روند در زمان شکل‌گیری دولت‌هایی مانند دیالمه، آل بویه و سپس آل حسنویه در مناطق مختلف ایران مشهود است.
شکل‌گیری هویت شیعی مستقل در برابر بغداد و خلافت عباسی در اثر تسلط حکومت‌های شیعی بر برخی از مناطق ایران و عراق و ترویج مذهب شیعه رخ داده و البته روندی تدریجی و زمانبر بوده استروندی که به مرور باعث تقویت هویت شیعی در برابر خلافت عباسی و شکل‌گیری دنیای شیعی مستقل‌تر در جهان اسلام شده است.
پس از تشکیل اولین دولت شیعی، یعنی علویان طبرستان در ایران در قرن سوم هجری، دولت‌های بزرگ شیعی دیگری، همچون آل‌بویه، و فاطمیان و آل‌حمدان در قرن چهارم هجری شکل گرفت. این دولت‌ها، در گسترش تعالیم شیعه امامیه، اسماعیلیه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی، به خصوص آشکار کردن مظاهر شیعه در ایران، عراق و شمال افریقا نقش غیرقابل انکاری ایفا کردند. در عین حال، این دولت‌ها با اینکه معاصر دولت عباسی بودند که در اوج ضعف خود بود، ولی هرگز نتوانستند امپراطوری بزرگ شیعی را به وجود آورند و همواره برای گسترش قلمرو خود با یکدیگر در رقابت و نزاع بودند. گرچه می‌توان در منابع تاریخی از تعامل اندک آنان سخن راند
در دوران تسلط حکومت‌های شیعی بر بخش‌های مختلف ایران و عراق، تشیع به‌عنوان یک هویت مستقل و جدا از خلافت عباسی مطرح شد. در این دوران، جشن‌ها و مراسم مذهبی شیعی، به ویژه عاشورا و مراسم عزاداری امام حسین (ع)، به‌طور گسترده‌ای در مناطق تحت حاکمیت حکومت‌های شیعی برگزار می‌شد.
استقلال از خلافت عباسی و تثبیت هویت مستقل شیعی
با ظهور دولت‌های شیعی مستقل در قرون ۴ و ۵ هجری، دولت‌های شیعی مانند آل بویه در ایران و عراق به قدرت رسیدند. این دولت‌ها نه تنها خود را از خلافت عباسی مستقل کردند بلکه سیاست‌های شیعی را در سطوح مختلف دولتی، فرهنگی و مذهبی ترویج کردند.
آل بویه که از شمال ایران برخاسته بودند، توانستند اولین حکومت مستقل شیعی را در بخش‌های وسیعی از ایران و عراق تأسیس نموده و بر دستگاه خلافت عباسی مسلط شوند. یکی از مهمترین پیامد‌های تشکیل حکومت آل بویه، ترویج و تعمیق فرهنگ تشیع بر بخش‌های وسیعی از سرزمین‌های مرکزی و غربی حوزه خلافت عباسی شد.
آل بویه از قرن ۴ هجری به بغداد تسلط پیدا کردند و اگرچه خلافت عباسی به‌طور رسمی همچنان وجود داشت، اما قدرت واقعی در دستان آل بویه بود. در این دوره، آل بویه در تلاش برای تقویت هویت شیعی بودند و حمایت از مذهب شیعه را به‌عنوان یکی از ارکان حکومت خود قرار دادند.
مساله مهم و مولفه‌ای که در این زمان پشتیبانی از فقهای شیعه بود. حکومت‌های شیعی مانند آل بویه برای تثبیت هویت شیعی و مقابله با خلافت عباسی، به حمایت از علما و فقهای شیعه پرداختند. این امر باعث شد که شیعه نه تنها در حوزه‌های علمی و دینی بلکه در سطوح اجتماعی و سیاسی نیز رشد و گسترش یابد.
اشعریان چه کسانی بودند و چگونه قم را مرکز ترویج تشیع قرار دادند
اشعریان به طایفه‌ای از عرب‌های یمنی ساکن کوفه که در میان آنها شماری از صحابه رسول خدا (ص) و گروهی از عالمان و محدثان شیعی قرن دوم هجری قمری و قرن سوم قمری دیده می‌شود اطلاق می‌شود که در پی سختگیری‌های حجاج بن یوسف به شیعیان، از کوفه به قم مهاجرت کردند و قم را محل سکونت خود و مرکز ترویج تشیع در ایران ساختند.
این طایفه علت انتخاب قم از سوی اشعریون، فتح این ناحیه به دست جدشان مالک بن عامر اشعری بوده است. قدرت و نفوذ آنها در قم به گونه‌ای بوده که قم را از تابعیت اصفهان خارج کرده و حتی از حاکمان اصفهان مالیات می‌گرفته‌اند. شخصیت‌های برجسته‌ای از این خاندان، در شمار شاگردان و نزدیکان اهل بیت (ع) هستند.
برخی گزارش‌های تاریخی دیگر، اما می‌گوید که مقصد اشعریان قم نبود و آنها قصد سفر به مناطق دیگر از جمله اصفهان، قزوین و آذربایجان را داشتند؛ اما به دلیل تلفاتی که بر اثر شیوع وبا در ماه بصره (منظور شهر‌های همدان، نهاوند و قم است که عرب‌ها آن را ماه بصره می‌خواندند) به سوی مرکز ایران حرکت کرده و در سال ۹۴ قمری به روستای اَبَرَشّتَجان از نواحی قم رسیده و در آنجا به طور موقت اقامت کردند
در همین زمان دیلمیان به قم حمله کردند و اشعریان به کمک اشراف محلی آمده و دیلمیان را شکست دادند. بعد از این واقعه بومیان خواستار سکونت اشعریان در قم شدند. با افزایش جمعیت اشعریان و در پی آن افزایش نفوذ و قدرت اشعریان در قم، اختلافاتی بین آنان و بومیان شهر ایجاد شد. نویسنده کتاب «تاریخ قم» عامل این اختلافات را بدرفتاری و نقض پیمان بومیان دانسته است. اشعریان بر بومیان غلبه کرده و بزرگان آنان را کشتند.
اشعریان در توسعه و آبادانی قم نقش مهمی داشتند و قم را که متشکل از روستا‌های پراکنده بود به شهری اسلامی تبدیل کردند. از همین روست که برخی منابع بنای شهر قم را به اینان نسبت می‌دهند. اما مسلم است که اشعریان قم را به سرعت توسعه دادند، و آن را از اصفهان جدا نموده و به صورت شهری مستقل در آوردند و بر اهمیت آنان افزودند، ورود اشعریان به قم باعث نفوذ و گسترش اسلام و عقاید شیعی شد.
گر چه اشعریان از زمان عامر بن مالک به اهل بیت گرایش داشتند، ولی اولین کسی که این عقیده را در قم و در دوران حاکمیت اهل سنت در جهان اسلام و ایران، علنی ساخت، موسی بن عبدالله اشعری بود. از آن به بعد اشعریان به راحتی درباره مذهب خود اظهار نظر می‌کردند و در تبلیغ ائمه شیعه همت می‌گماشتند.
آنان آشکارا خمس اموال خود را به ائمه می‌دادند و از پرداخت خراج به حکومت مرکزی امنتاع می‌کردند. خودداری از پرداخت خراج باعث برور درگیری‌های شدید میان اشعریان و برخی خلفا شد. از جمله در زمان مأمون و معتصم لشکری از سوی برای سرکوب و کشتار اشعریان به قم فرستاده شد
حدود ۵۰ تن از اشعریان قم از چهارصد شیخ، حدیث نقل کردهاند و برخی بیش از ۱۶۰ کتاب نوشته‌اند. محور اصلی این کتاب‌ها فقه است، اگر چه در عقاید نیز کتاب داشتند. این خاندان خدمات زیادی به مذهب شیعه کردهاند وشخصیت‌های برجسته‌ای در این خاندان پرورش یافتند که از رجال بارز شیعی محسوب می‌شوند، بعضی تعداد شخصیت‌های معروف این خاندان را بیش از ۱۳۰ نفر گزارش کردهاند