گردشگری مسئولانه، مسیری است برای بازتعریف مفهوم سفر. نه تنها برای دیدن، بلکه برای فهمیدن. نه فقط برای لذت بردن، بلکه برای ساختن. نسلی که این مسیر را برمی‌گزیند، نشان داده است که می‌توان هم سفر کرد و هم مسئول بود.
جامعه ۲۴- برای سال‌ها، گردشگری در ذهن بسیاری از مردم با مفاهیمی، چون تفریح، خرید، بازدید از مکان‌های دیدنی و استراحت گره خورده بود. اما امروز، نسل جدیدی از گردشگران با رویکردی متفاوت پا به میدان گذاشته‌اند؛ نسلی که در سفرهایشان نه‌تنها به لذت و تجربه شخصی می‌اندیشند، بلکه به اثرات اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی سفرهایشان نیز توجه دارند.
این رویکرد جدید به نام گردشگری مسئولانه (Responsible Tourism) شناخته می‌شود؛ مفهومی که به سرعت در حال تبدیل شدن به یک جریان جهانی است.
گردشگری مسئولانه چیست؟
گردشگری مسئولانه به معنای سفر با رعایت اصول اخلاقی، اجتماعی و زیست‌محیطی است. این سبک از گردشگری، تأکید دارد که مسافر نباید صرفاً مصرف‌کننده یک مقصد باشد، بلکه باید نقشی فعال، آگاهانه و مثبت در حفظ و تقویت محیط طبیعی، فرهنگ بومی و اقتصاد محلی ایفا کند.
تعریف سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) از گردشگری مسئولانه این است: «گردشگری‌ای که به مردم محلی سود می‌رساند، فرهنگ‌ها را حفظ می‌کند، محیط‌زیست را در اولویت قرار می‌دهد و با حفظ عدالت اجتماعی، در جهت توسعه پایدار گام برمی‌دارد.»
ابعاد مختلف گردشگری مسئولانه
۱. بعد زیست‌محیطی
گردشگری، به‌ویژه در قالب‌های انبوه (mass tourism)، می‌تواند اثرات مخربی بر طبیعت و منابع طبیعی داشته باشد. از تخریب زیستگاه‌های جانوری گرفته تا افزایش زباله و آلودگی منابع آبی و هوایی.
گردشگر مسئول، درک می‌کند که حضور او در یک مقصد، آثار محیطی دارد و می‌کوشد این آثار را به حداقل برساند. این شامل مواردی نظیر:
* استفاده کمتر از وسایل نقلیه شخصی و انتخاب حمل‌ونقل عمومی یا دوچرخه‌سواری
* اقامت در هتل‌هایی با سیاست‌های سبز (Green Hotels)
* اجتناب از استفاده از پلاستیک‌های یک‌بارمصرف
* مشارکت در برنامه‌های پاک‌سازی طبیعت
۲. بعد فرهنگی
گردشگری می‌تواند فرهنگ‌های محلی را مستحکم‌تر کند یا آنها را به سمت تجاری شدن و تحریف ببرد. یک گردشگر مسئول به ارزش‌های فرهنگی، زبان، پوشش، باور‌ها و سنت‌های جامعه میزبان احترام می‌گذارد. از تحقیر یا سوگیری فرهنگی اجتناب می‌کند و سعی دارد با یادگیری درباره فرهنگ میزبان، رابطه‌ای متقابل و آموزنده برقرار کند.
۳. بعد اقتصادی
در بسیاری از کشورها، درآمد ناشی از گردشگری بیشتر به جیب شرکت‌های بزرگ و زنجیره‌های جهانی می‌رود تا مردم محلی. گردشگری مسئولانه تلاش دارد با حمایت از اقتصاد محلی، ثروت را عادلانه‌تر توزیع کند. این شامل:
* خرید صنایع دستی مستقیم از تولیدکننده
* غذا خوردن در رستوران‌های محلی
* اقامت در مهمان‌خانه‌های خانوادگی
* استفاده از راهنمایان بومی
۴. بعد اجتماعی و انسانی
گردشگری می‌تواند محرک رشد یا عامل نابرابری باشد. در بسیاری از مناطق، گسترش گردشگری بدون برنامه‌ریزی منجر به بی‌عدالتی اجتماعی، آزار‌های جنسی، کار کودک یا حتی قاچاق انسان شده است. یک گردشگر مسئول، نسبت به این پدیده‌ها حساس است و از هرگونه فعالیت یا خدماتی که این روند‌ها را تشدید کند، اجتناب می‌کند. همچنین به حریم شخصی، سبک زندگی و کرامت انسانی جامعه میزبان احترام می‌گذارد.
چرا نسل جدید گردشگران دغدغه‌مند شده‌اند؟
۱. رشد آگاهی جهانی
نسل جدید، به ویژه جوانان، بیش از هر زمان دیگری با مسائل جهانی مانند تغییرات اقلیمی، نابرابری، حقوق بشر و تنوع فرهنگی آشنا هستند. شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌ها و جنبش‌های مردمی باعث شده تا آنها آگاهانه‌تر سفر کنند.
۲. تجربه‌گرایی به جای مصرف‌گرایی
در گذشته، سفر بیشتر به عنوان یک کالای لوکس و نماد مصرف تلقی می‌شد. اما امروزه، بسیاری از جوانان به دنبال «تجربه» هستند نه «تملک». این تغییر نگرش، راه را برای سبک‌های گردشگری مانند اکوتوریسم، داوطلبانه‌گردی (voluntourism) و گردشگری مسئولانه باز کرده است.
۳. احساس مسئولیت جهانی
سفر تنها یک حرکت فیزیکی نیست، بلکه یک پیوند فرهنگی و انسانی است. نسل جدید، خود را شهروند جهان می‌داند و نسبت به محیط‌زیست، عدالت اجتماعی و فرهنگ‌ها احساس مسئولیت می‌کند.
مصداق‌هایی از گردشگری مسئولانه در جهان و ایران
در جهان
* کاستاریکا یکی از کشور‌های پیشرو در گردشگری پایدار است. ۹۸ درصد برق این کشور از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌شود و بسیاری از اقامتگاه‌ها از استاندارد‌های زیست‌محیطی پیروی می‌کنند.
* در نیوزلند، کمپین‌هایی با شعار «سفر کنید مثل یک محلی» اجرا می‌شود که به گردشگران آموزش می‌دهد چگونه رفتاری مسئولانه داشته باشند.
بیشتر بخوانید: مهمترین مکان ها در گردشگری تاریک (Dark Tourism) کدامند؟/ چه کسانی به این نوع از گردشگری علاقه مندند؟
* در کشور‌های آفریقایی، تور‌هایی طراحی شده‌اند که سود آن مستقیماً به جوامع محلی و حفاظت از حیات‌وحش می‌رسد.
در ایران
* در منطقه کاپادوکیای ایران (کویر مصر و اطراف آن)، برخی اقامتگاه‌های بومی‌گردی با سیاست‌های مسئولانه مانند استفاده از آب خاکستری، کاهش زباله و تعامل سازنده با بومیان فعالیت می‌کنند.
* در گیلان و مازندران، برخی تور‌های روستایی به گونه‌ای طراحی شده‌اند که تجربه زندگی سنتی را به گردشگران منتقل کرده و در عین حال منبع درآمدی برای روستاییان هستند.
* کمپین‌های پاک‌سازی جنگل‌ها و کوه‌ها با حضور گردشگران مسئول، نشانه‌ای از رشد این نگرش است.
چالش‌های پیش‌روی گردشگری مسئولانه
۱. نبود آگاهی عمومی
بسیاری از مردم هنوز نمی‌دانند که سبک سفرشان ممکن است پیامد‌های منفی داشته باشد. این فقدان آموزش، در مدارس، رسانه‌ها و حتی صنعت گردشگری مشهود است.
۲. سیاست‌گذاری ضعیف
در بسیاری از کشورها (از جمله ایران)، سیاست‌های گردشگری به جای تمرکز بر پایداری، بر افزایش آمار گردشگران تمرکز دارند. این می‌تواند منجر به گردشگری انبوه و آسیب‌های ناشی از آن شود.
۳. فقدان نظارت و استاندارد
عدم وجود استاندارد‌های مشخص برای اقامتگاه‌های بومی‌گردی، دفاتر گردشگری و تور‌های داخلی، زمینه سوءاستفاده از عنوان «مسئولانه» را فراهم کرده است.
۴. تجاری‌سازی مفهوم مسئولیت
در مواردی، شرکت‌ها از مفهوم گردشگری مسئولانه به عنوان ابزاری بازاری استفاده می‌کنند (Greenwashing) در حالی که عملکرد واقعی‌شان با آن در تضاد است.
راهکار‌هایی برای تقویت گردشگری مسئولانه
۱. آموزش گردشگران از طریق کمپین‌های عمومی، اپلیکیشن‌های آموزشی و بروشور‌ها در فرودگاه‌ها و مراکز گردشگری.
۲. توانمندسازی جوامع محلی با ارائه وام‌های کوچک، آموزش بازاریابی و راه‌اندازی تعاونی‌های گردشگری.
۳. ایجاد استاندارد و نظارت توسط نهاد‌های دولتی و غیردولتی برای ارزیابی فعالیت‌های گردشگری مسئولانه.
۴. حمایت رسانه‌ها از سوژه‌های مربوط به گردشگری پایدار و معرفی کسب‌وکار‌های مسئول.
۵. ارائه مشوق‌های مالیاتی یا اعتباری به کسب‌وکار‌های گردشگری که عملکرد زیست‌محیطی و اجتماعی مناسبی دارند.
سفر، مسئولیت است نه فقط تفریح
جهان ما با چالش‌های متعددی روبه‌رو است: بحران اقلیم، فقر، نابرابری فرهنگی و زیست‌محیطی. در این میان، گردشگری مسئولانه می‌تواند بخشی از راه‌حل باشد. زیرا سفر نه‌تنها ما را با دنیا آشنا می‌کند، بلکه اگر به‌درستی انجام شود، می‌تواند به ساخت دنیایی بهتر کمک کند.
گردشگری مسئولانه، مسیری است برای بازتعریف مفهوم سفر. نه تنها برای دیدن، بلکه برای فهمیدن. نه فقط برای لذت بردن، بلکه برای ساختن. نسلی که این مسیر را برمی‌گزیند، نشان داده است که می‌توان هم سفر کرد و هم مسئول بود.