گرمایش زمین و افزایش جانکاه دمای هوا در ایران و سراسر جهان یکی از تبعات تغییرات اقلیمی است که معضلات مصیبت‌بار ناشی از آن طی سال‌های اخیر روز به روز پررنگ‌تر شده است. جامعه ۲۴ در این گزارش به نحوه بروز این پدیده و تبعات آن پرداخته است.
جامعه ۲۴، شادی مکی: زمین این کره خسته و کهنسال روز‌هایی سخت و ترسناک را پشت سر می‌گذارد، گرمای روز افزون هوا و تبعات زیست محیطی آن گریبان تمام جنبندگان این کره خاکی را گرفته است، بلایی که انسان نقشی چشمگیر در آوار شدن آن بر سر خود و تمامی موجودات زنده داشته است. این روز‌ها گرمای هوا چنان جانکاه شده که زمین و زیستمندان ساکن در آن توان تنفس ندارند. گویی زمین از درون می‌سوزد و آتش و آب و مرگ به لب می‌آورد.
جنگل‌ها در آتش می‌سوزند و رودخانه‌ها کم‌آب‌تر و کم‌جان‌تر می‌شوند اتفاقی که البته بخشی از آن‌ها مرهون بی‌تدبیری و بی‌کفایتی مسئولان مربوطه است. البته همسایه‌های ما هم حال و روز خوبی ندارند.
محاسبات و تخمین‌های ریستوفر هارلی، بیولوژیست موجودات دریایی در دانشگاه بریتیش کلمبیا که درباره اثرات تغییرات اقلیمی بر اکوسیستم مناطق ساحلی تحقیق می‌کند نشان می‌دهد که صد‌ها میلیون صدف دوکفه‌ای در موج گرما از بین رفته‌اند و اگر جمعیت از بین رفته کشتی‌چسب‌ها، خرچنگ‌های گوشه‌گیر و دیگر سخت‌پوستان، کرم‌های گوناگون، خیار‌های کوچک دریایی و موجودات دیگری که در بستر‌های مشترک با صدف‌ها زندگی می‌کنند را حساب کنیم میزان مرگ و میر را به بیش از یک میلیارد می‌رساند.
به گزارش جامعه ۲۴ ، مدیر بخش نظارت و پایش آب و هوای سازمان جهانی هواشناسی، گفته است: «محققان در بررسی‌های خود ارتباطی کاملا واضح بین تغییر آب‌وهوای ناشی از فعالیت‌های انسان و ایجاد دوره‌های بی‌سابقه موج گرما در بخش غربی ایالات متحده و کانادا یافته‌اند، وضعیتی که در نهایت موجب بروز گرمای شدید و بی‌سابقه، خشکسالی، سرما، سیل و رطوبت بسیار در مکان‌های مختلف کره زمین می‌شود.»
بنا به گفته محققان هواشناسی، گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی با چنان سرعتی در حال گسترش است که آتش‌سوزی جنگل‌ها تازه شروع شده است. بررسی‌ها نشان داده است که تا پایان قرن میلادی، پوشش گیاهی جهان از ۲۸ تا ۵۹ درصد کاهش می‌یابد. هرچه پوشش گیاهی کمتر شود، از تنوع زیستی هم کاسته می‌شود. در عین حال تغییرات اقلیمی شتاب بیشتری به خود می‌گیرد.
از سوی دیگر تغییرات آب‌وهوایی ناشی از گرمایش زمین و جنگل‌زدایی باعث شده بخش‌هایی از حوضه آمازون به جای جذب دی‌اکسیدکربن، این گاز گرم‌کننده کره زمین را منتشر کنند. محققان با بررسی صد‌ها نمونه از هوای بخش جنوب شرقی آمازون متوجه شده‌اند که این منطقه تبدیل به منبع تولید اصلی‌ترین گاز گلخانه‌ای دی‌اکسید کربن شده است. این درحالی است که معمولا اکوسیستم‌های زمینی سراسر جهان، برای مهار انتشار‌های گاز‌های گلخانه‌ای بسیار مهم هستند.
موارد فوق تنها بخش کوچکی از مشکلاتی هستند که فعالیت‌های انسان و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای بر سر زمین آورده است، مشکلاتی که در نهایت همچون بلا‌هایی مانند سیل، خشکسالی، توفان، رانش و گرما‌های بی‌سابقه بر سر ساکنان آن نازل می‌شود.
کاهش توان محیط زیست در پالایش گاز‌های گلخانه‌ای
برای کسب اطلاعات بیشتر درخصوص آثار و شرایط تغییرات اقلیمی با دکتر طاهره انصافی مقدم، متخصص آب و هواشناسی به گفتگو نشستیم.
انصافی مقدم درخصوص معنی تغییرات اقلیمی و مفاهیم مرتبط با این موضوع به جامعه ۲۴ توضیح می‌دهد: «افزایش فراوانی رخداد پدیده‌های مخرب مانند وقوع سیلاب‌های شدید، سرما‌های بی‌موقع، تکرار بیشتر خشکسالی‌ها، بالا آمدن سطح آب دریاها، طغیان آفات و بیماری‌های گیاهی، کاهش ضخامت لایه ازن، گرم شدن جهانی هوا و ذوب شدن یخ‌های دائمی، هجوم گردوغبار به ویژه در دو دهه اخیر، کاهش تنوع زیستی و موجودات دریایی، کاهش چشمگیر پهنه‌های اقلیم مرطوب و افزایش اقلیم خشک و بالاخره افزایش روند بیابانزایی، از جمله مواردی است که بحث تغییر اقلیم را در جهان بیشتر مطرح می‌کند.
در واقع اقلیم یا آب و هوا مجموعه‌ای از شرایط جوی است که کیفیت وضع آب و هوا و تغییرات بلند مدت آن در یک منطقه معین را مشخص می‌سازد. اقلیم به عنوان میانگین بلندمدت شرایط گوناگون آب و هوای یک منطقه در نظر گرفته شده و با اصطلاح "وضع هوا" که نشانگر شرایط آنی و زودگذر عناصر جوی (دما، بارش، رطوبت، باد و انرژی تابشی) است مقایسه می‌شود.
اقلیم میانگین کمیت‌های مشخص کننده وضع هوا صرف نظر از لحظه وقوع آن‌ها در طولانی مدت است، به عبارت دیگر اقلیم تابع مکان است، ولی به زمان وقوع رخداد‌ها بستگی ندارد. عوامل مختلفی بر روی اقلیم یا آب وهوا تاثیر گذارند، اما مهم‌ترینشان میزان دمای هوا، میزان بارندگی، سمت و سرعت باد، میزان رطوبت، در یک منطقه است. شرایط اقلیمی بر نوع پوشش گیاهی مناطق مختلف اثر می‌گذارد. تغییر اقلیم گذر از یک شرایط و یا وضعیت جوی حاکم بر یک منطقه با تغییر در پارامتر‌های آماری آن طی یک دوره تغییرات طولانی مدت یا کوتاه مدت در منطقه‌ای خاص یا در کل اقلیم جهان است. تغییر اقلیم نشان دهنده تغییرات غیرعادی در اقلیم درون اتمسفر زمین و پیامد‌های ناشی از آن در قسمت‌های مختلف کره زمین است.»
بیشتر بخوانید: گرمایش مرگبار زمین طی ۳ دهه/ ایران در فهرست کشور‌هایی با بیشترین آمار مرگ و میر ناشی از تغییرات آب و هوایی
(چه عواملی می‌تواند موازنه و تعادل اقلیم را بر هم بزند؟): «درباره تغییرات اقلیم باید بدانیم که در طول سال‌های گذشته چندین بار روند گرمایشی و سرمایشی را رو به افزایش و نزول مشاهده کردیم. به صورت کلی می‌توان گفت هر عاملی که باعث برهم خوردن موازنه گرمایی زمین شود به تغییرات اقلیمی دامن می‌زند. لازمه تعادل اقلیم وجود موازنه بین انرژی خورشیدی و از دست دادن گرمای زمین است. شرایط بدون تغییرات اقلیمی شرایطی است که بین انرژی ورودی خورشید و انرژی خروجی زمین موازنه برقرار باشد.
عوامل موثر در تغییرات اقلیم را می‌توان در سه گروه یا قلمرو مختلف شامل قلمرو نجومی، قلمرو کیهانی و قلمرو زمینی دسته بندی کرد. قلمرو نجومی تغییر اقلیم، شامل تغییر در مدار حرکت زمین به دور خورشید، تغییر در میزان انحراف محور تقارن زمین از خط قائم و تغییر در زمان وقوع کمترین و بیشترین فاصله زمین از خورشید می‌شود. قلمرو کیهانی تغییر اقلیم، مشتمل بر تغییر در شعاع خورشید و تعداد لکه‌های خورشیدی می‌شود، به گونه‌ای که وقتی تعداد لکه‌های خورشیدی زیاد است خورشید فعال‌تر عمل می‌کند و توفان‌های خورشیدی شدیدتر می‌وزد. در مقابل هنگامی که تعداد لکه‌های مذکور کاهش می‌یابد خورشید و توفان‌های درونی آن آرام‌تر می‌شود.
در محدوده کره زمین نیز عوامل متعددی وجود دارد که می‌تواند در ایجاد تغییر اقلیم و تغییرات آن نقش به سزایی داشته باشد. از جمله مهمترین این عوامل می‌توان نوسان‌های انرژی رسیده از خورشید، تبادل انرژی گرمایی بین درون کره زمین و پوسته آن، تغییر در میزان انرژی ذخیره شده در جو زمین اشاره کرد. فسیل‌های گوناگون در مناطق مختلف زمین، هوای محبوس در یخ ها، شکل لایه‌های رسوبی، حلقه‌های درختان، انباشته‌های گرده های گیاهی در لایه‌های رسوبی، جا به جایی قاره‌ها، آثار آتشفشان‌ها، تغییر سطح آزاد آب دریاها، تفاوت دربازده تولید غلات و مهاجرت پرندگان، شواهدی حاکی از تغییرات اقلیمی هستند. سایر شواهد علمی عوامل زمینی موثر در تغییر اقلیم را می‌توان در ترکیبات جو کره زمین جستجو کرد که مواردی مانند افزایش گاز دی‌اکسید کربن و ذرات معلق در هوا که مانع از خروج امواج فروسرخ زمینی به فضای خارج از جو و ایجاد حالت گلخانه‌ای شده‌اند، افزایش مساحت سطح اقیانوس‌ها، فعالیت‌های آتشفشان‌ها، غلظت گاز اوزون، تخریب جنگل‌ها و محیط‌های طبیعی (عوامل انسانی) از این دسته‌اند.
تخریب جنگل‌ها و مراتع به پنج شکل می‌تواند باعث تغییرات اقلیمی در سطح جهان شود:تغییر در چرخه کربن، تغییر در ضریب بازتاب زمین، تغییر در چرخه آب، تغییر در ناهمواری‌های سطحی و تغییر در چرخش عمومی جو. اما به صورت کلی می‌توان گفت علت اصلی گرمایش جهانی در سال‌های اخیر رفتار انسان بر روی زمین بوده است، زیرا بعد از انقلاب صنعتی و پیشرفت‌های تکنولوژی، انسان توانایی بهره‌برداری بیشتری از منابع و محیط‌های طبیعی به دست آورده که مجموعا باعث ایجاد عدم تعادل شده است. از یک سو استفاده از سوخت‌های فسیلی و افزایش استفاده از وسائط نقلیه باعث انتشار بیشتر گاز‌های گلخانه‌ای شده است و از سوی دیگر تخریب جنگل‌ها و منابع طبیعی کاهش توان محیط زیست در پالایش گاز‌های گلخانه‌ای جو را رقم زده است.»
(افزایش دما و گرمایش کره زمین چه تبعاتی به دنبال داشته است؟): «در حال حاضر عامل افزایش دما نسبت به گذشته خیلی چشمگیرتر شده به نحوی که می‌توان گفت این افزایش دما در تاریخ بشر بی‌سابقه بوده است. محاسبات انجام شده توسط دانشمندان نشان می‌دهد که دمای هوای نسبت به ۲۵۰ سال گذشته نیم درجه افزایش یافته است البته برخی دانشمندان هم معتقدند این افزایش دما یک درجه‌ای بوده است. اگر دمای جهان به قدری بالا رود که همه یخچال‌های قطبی که ۱۰ درصد زمین را پوشانده‌اند ذوب شوند، سطح آب آزاد در اقیانوس‌ها در حدود ۶۵ متر بالا می‌آید. در نتیجه این فاجعه، شهر‌های بزرگ زیادی همچون نیویورک، توکیو و لندن به زیر آب خواهند رفت. حتی افزایش یک درجه سانتی گراد دمای میانگین زمین، می‌تواند برای بالا آمدن آب اقیانوس‌ها به میزان ۵ متر کافی باشد.
ذوب شدن سریع یخچال‌های قطبی، موجب بالا آمدن آب دریاها و به زیر آب رفتن بعضی ازسکونتگاه‌ها و به تبع آن مهاجرت انسان‌ها به سایر نقاط کره زمین شده و معضلات سیاسی، اجتماعی بسیار بزرگی را در پی خواهد داشت.
در طول تاریخ، تغییرات پوشش گیاهی و جانوری به دنبال تغییرات اقلیم در مناطق مختلف در طی دهه‌ها و سده‌ها اتفاق افتاده‌است؛ اما روند سرعت این تغییرات به آرامی صورت گرفته به گونه‌ای که طبیعت فرصت انطباق و سازگاری با تغییرات اقلیم را همواره در خود نشان داده و توانسته است و به آرامی به سمت شرایط بهینه‌ترپیش برود. اما در عصر حاضر سرعت تغییرات اقلیم به اندازه‌ای افزایش یافته که کره زمین و موجودات زنده‌اش فرصتی برای سازگاری در مقابل تغییراتی که به واسطه اعمال نقش ناصحیح انسان بر محیط‌های طبیعی کره زمین وارد شده، نداشته‌اند.
فیلمی درباره خشک شدن دریاچه اورال در ازبکستان نمایشی آشکار از تغییر اقلیم
میزان بارش در ایران ۱۲ درصد کمتر از زمان فعلی می‌شود
تخمین زده شده تا پایان قرن بیست و یکم میزان دی اکسید جو به ۵۴۰ در میلیون یعنی دو برابر مقدار آن در پیش از انقلاب صنعتی، که ۲۷۰ در میلیون بود، برسد. این افزایش بدون در نظر گرفتن سایر عوامل، به تنهایی دمای زمین را ۱/۲ درجه بالا می‌برد. این اندازه افزایش دما، قابل تحمل است. اما در اثر گرم‌تر شدن زمین، بخار آب جو و به تناسب ابر‌ها زیاد می‌شوند. آب شدن یخ‌های قطب شمال و جنوب و یخچال‌های طبیعی شدت می‌گیرد. با در نظر گرفتن این بازخوردها، تخمین زده شده که دمای زمین تا ۲/۵ درجه بالا برود. این اندازه از افزایش دما ناخوشایند است.»
(این تغییرات چه تاثیری بر شرایط اقلیمی ایران دارد؟): «بررسی تغییر اقلیم در مناطق جنوبی ایران توسط (ناظم السادات همکاران، ۱۳۸۴)، نشان داد که برخلاف تصور برخی، مقدار بارش در دوران اخیر، نه تنها کاهش نیافته بلکه مقدار آن نیز افزایش یافته است. نتایج (کتیرایی، ۱۳۸۴) نیز گواه آن است که روند بارش سالانه در ایستگاه‌های غرب، شمال غرب، و جنوب شرقی کاهشی و در ایستگاه‌های مرکزی، شمال شرق، و جنوب و جنوب غرب افزایشی است اما (خلیلی و بذرافشان، ۱۳۸۳)، در بررسی بارش ماهانه ایستگاه‌های جنوب و مرکز ایران اظهار داشته‌اند که روند معناداری در سری‌های بارش سالانه ایستگاه‌های مورد مطالعه وجود نداشته است.
همچنین در سال ۲۰۰۶ تحقیق دیگری توسط کوچکی و همکاران انجام شد این محققان با استفاده از مدل اقلیمی سازمان هواشناسی انگلستان، اظهار داشته‌اند که در سال ۲۰۵۰ میلادی میانگین دمای کشور ایران ۲/۷ درجه سانتیگراد افزایش می‌یابد و مقدار بارش ۱۲ درصد کمتر از زمان فعلی خواهد شد. طول دوره رشد گیاهان، ۱۶ روز و طول دوره بی‌آبی و خشک به میزان ۲۲ روز افزایش پیدا می‌کند. به علت افزایش دما و کاهش بارندگی، تعداد ۱۰ منطقه کنونی کشاورزی به ۸ منطقه کاهش خواهد یافت. این محققین نشان دادند در آینده، نقش بارش در تقسیم بندی‌های اقلیمی ایران از افزایش بیشتری برخوردار خواهد شد. نتایج بدست آمده نشان داد در صورت دو برابر شدن ظرفیت دی اکسید کربن هوا، دمای تبریز، بین ۳/۷ تا ۴/۷ درجه افزایش می‌یابد.
نتایج حاصل از اجرای یک طرح تحقیقاتی نشان داد حوضه آبریز مرکزی ایران طی ۱۷ سال از سال‌های یک دوره چهل ساله، از وضع اقلیمی نسبتاً مطلوب و مطلوب برخوردار بوده، اما، ۲۳ سال از سال‌های همین دوره به درجات خشکی ضعیف با تمایل به خشکی متوسط اختصاص داشته است. نتایج این تحقیق نشان داد، محدوده ایستگاه ورامین و مناطق میان‌یابی شده اطراف بیش از سایر ایستگاه‌ها و پهنه‌های اقلیمی واقع در حوضه مرکزی، در معرض پدیده خشکی قرار گرفته است. در مجموع نتایج محاسبات حاصل از ارزیابی سال به سال، بیانگر این حقیقت بود که حوضه آبریز مرکزی ایران اگرچه نه چندان سریع، اما با حرکتی آرام و مداوم به سمت خشکی اقلیم سوق یافته است همچنین در ده سال اخیر کاهش بارندگی وافزایش دما در خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و اکثر نواحی ساحل دریای خزر مشاهده شده است.
در مورد تغییرات بارش، پیش بینی مدل‌ها یکسان نیست. به طوری که تفاوت بارش از ۴۰ درصد افزایش تا ۱۲ درصد کاهش در نوسان است.در بیان پیچیدگی های تغییر اقلیم همین بس که در شرایطی که تغییراقلیم موجب افزایش مصرف آب گیاهان و ازدیاد محصول می شود، از طرف دیگر با دو برابر شدن ظرفیت Co2 ، طول دوره رشد کاهش می یابد.»
به گزارش جامعه ۲۴ غم انگیز آن است که با وجود نقش پررنگ انسان بر افزایش گاز‌های گلخانه‌ای و بروز تغییرات اقلیمی، محققان می‌گویند، «هیچ یک از دولت‌های سراسر جهان در کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای اقدام موثری انجام نمی‌دهند و در این زمینه خیلی کند و بی‌تفاوت عمل می‌کنند. با ادامه این روند در آینده شاهد حوادث مرگبار در جهان خواهیم بود.»