شاید خیلی از ما تابه‌حال به این موضوع دقت نکرده‌ایم که چرا هوای داخل شهر گرم، اما هوای حومه شهر خنک است. تشکیل جزیره گرما در شهرها عامل اصلی این پدیده است که خود معلول عواملی دیگر است. جامعه ۲۴ ، تشکیل جزایر گرمایی یا جزایر حرارتی و تبعات آن را مورد بررسی قرار داده است.
جامعه ۲۴ ، شادی مکی: گسترش شهرنشینی علاوه بر آسیب‌های فراوانی که در حوزه آسیب‌های اجتماعی به بار می‌آورد، این روزها باعث بروز مخاطره‌ای زیست محیطی به نام «جزیره حرارتی شهری» نیز شده است، جزایری که در تهران نیز شاهد آن هستیم. به شهرهایی جزایر حرارتی شهری می‌گویدند که نسبت به مناطق دیگر از دمای بالاتری برخوردار است.
پوشش گیاهی و سطوح آبی از جمله مواردی هستند که در کم کردن دمای هوا نقش مهمی ایفا می‌کنند؛ در واقع جزایر حرارتی شهری در فقدان این دو عامل مهم، باعث افزایش دما در شهرها می‌شوند؛ به عبارت دیگر این جزایر زمانی شکل می‌گیرند که درصد بالایی از پوشش طبیعی سطحی که شامل پوشش گیاهی و سطوح آبی هستند از بین بروند.
آرش حسینی میلانی، رئیس کمیته محیط زیست در پنجمین دوره شورای شهر تهران درباره تشکیل جزایر گرمایی در پایتخت به جامعه ۲۴ می‌گوید: «مناطق شهری معمولا نسبت به مناطق روستایی و طبیعی اطراف خود ظرفیت تولید و جذب گرمای بیشتری دارند به همین دلیل هم این جزایر به‌ویژه در کلان‌شهر‌ها تشکیل می‌شود. در واقع تشکیل این جزایر در شهرها پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر است. با توجه به اینکه بازتاب طبیعی آهن و فولاد و بتن بیشتر از خاک و زمین است معمولا این پدیده در شهرها شکل می‌گیرد.»
«میزان تفاوت دمایی که بین محیط طبیعی اطراف و محدوده شهری توسط این جزایر یا گنبد‌های گرمایی ایجاد می‌شود متفاوت بوده و بستگی به موقعیت جغرافیایی، بافت و تراکم ساختمان دارد و این میزان بین ۳ تا ۵ درجه گرم‌تر از محیط‌های اطراف شهر است که ابعاد شهر نیز در این تفاوت دما موثر است.»
«جزایر گرمایی از ۴ لایه تشکیل می‌شوند، یک لایه که به آن کانوپی می‌گویند و کاملا مجاور بافت شهری است، لایه بالاتر از آن ارتفاعی بیشتر تا حدود ۲۰۰ متر دارد. لایه دیگر مرزی است یعنی در مرز درون لایه و محیط بیرونی قرار دارد. لایه‌ای هم وجود دارد که به کف خیابان چسبیده و در تماس با کف خیابان و عابران است. این لایه‌بندی به صورت افقی و عمودی وجود دارد.»
«محدوده شهر تهران شرایط جغرافیایی خاصی دارد یعنی ارتفاع آن از ۱۸۰۰ متر در دامنه‌های شمالی شروع شده و به ۱۶۰۰ متر هم می‌رسد؛ این اختلاف ارتفاع باعث اختلاف در دما میان شمال، مرکز و جنوب شهر می‌شود، تا جایی که در تابستان این اختلاف دما میان شمال و جنوب شهر به شدت مشهود است به نحوی که در این فصل اگر دمای هوا در شمال شهر ۱۶ درجه باشد در جنوب شهر به ۳۵ درجه می‌رسد؛ بنابراین وقتی جزیره گرمایی شکل می‌گیرد آثار آن در شمال تهران کمتر از جنوب آن است.»
«جزیره گرمایی در همه ایام سال وجود دارد که باعث گرم‌تر شدن محیط شهر نسبت به اطراف می‌شود، اما نمود آن در تابستان بیشتر است به همین دلیل هم در تابستان آسایش اقلیمی کمتر است. به‌ویژه در بافت مرکزی شهر که تراکم ساختمان‌ها و ترافیک بیشتر است شهروندان احساس گرمای بیشتری کرده و اگر در تماس با محیط بیرونی باشند به دلیل شدت گرما اذیت می‌شوند. به علاوه در تابستان با توجه به تشدید تبعات گرمایی این جزایر مصرف انرژی افزایش می‌یابد، میزان تعریق و تعرق پوشش گیاهی و فضای هم بیشتر می‌شود. درواقع این موضوع بر سلامت فضای سبز و آسایش شهروندان تاثیرگذار است.»
بیشتر بخوانید: از گرمایش زمین تا نابودی کره خاکی/ آمازون دی اکسید کربن منتشر می‌کند
«از سال ۱۳۷۰ تهران پهنه توسعه‌ای خود را تکمیل کرده است. به تناسب گسترش تهران، جزیره گرمایی آن هم تغییراتی داشته است، اما تحقیقات جامعی درباره فرآیند و نتایج آن وجود ندارد. اما در گذشته تهران دارای باغات بسیاری بوده است و شاید به همین علت هم جزیره گرمایی به‌ویژه در پهنه شمال شهر تهران تشکیل نمی‌شده و دمای این منطقه با دمای محیط اطراف آن یکسان بوده است. اما با توسعه شهر و از دست رفتن باغات ظرفیت تعدیل دما در شهر نیز از دست رفته است. امروز در برخی از نقاط شهر تراکم ساختمان‌سازی افزایش یافته است که این موضوع هم باعث اختلال جریان هوا در شهر می‌شود، جریان هوا باعث کاهش جزیره گرمایی و تعادل دما است یعنی وقتی جریان هوا ساکن است دمای هوا افزایش می‌یابد، یعنی بلندمرتبه‌سازی و تراکم ساختمان در یک محله باعث می‌شود که باد‌های محلی در برخورد با ساختمان‌ها قدرت متعادل کننده خود را از دست داده و تاثیر جزیره گرمایی افزایش یابد.»
«گاز‌های آلاینده نیز اثری تشدید کننده بر ایجاد جزیره گرمایی دارند بنابراین مناطق آلوده‌تر شهر از نظر گرمایی با مشکلات بیشتری مواجه هستند، اما در مناطقی که روددره‌ها هستند و جریان‌هوای محلی وزش دارد جزیره گرمایی کمتر تشکیل می‌شود به همین دلیل هم مثلا در تهران حفاظت از روددره‌ها و توچال اهمیتی خاص دارد. درحال حاضر توچال حدود ۳ هزار هکتار فضای سبز مشجر و باغ دارد که نقش تعدیل‌کننده روی جزیره گرمایی تشکیل شده در تهران دارد و اگر ما این پوشش گیاهی را تخریب کنیم باعث تشدید جزیره گرمایی خواهیم شد. از سوی دیگر گسترش فضای سبز و پارک هم باعث تعدیل جزیره گرمایی می‌شود که علت این موضوع هم همان نقش پوشش گیاهی بر تعدیل شدن جزیره گرمایی را ایفا می‌کند. در واقع تاسیس فضای سبز بزرگ مقیاس اثر قابل توجهی بر تعدیل جزیره گرمایی دارد؛ بنابراین هر قدر پهنه فضای سبز طبیعی کمتر و ساختمان‌سازی، سیمان، فولاد و آسفالت، ترافیک و آلودگ هوا بیشتر باشد شدت ایجاد جزیره گرمایی هم بیشتر می‌شود.»
(آیا از بین بردن درختان چنار تهران و پوشاندن جوی‌های آب ولیعصر تاثیری بر شدت گرفتن ایجاد جزیره گرمایی در تهران داشته است؟): «محور ولیعصر به عنوان یک کریدور سبز تاثیری مهم بر هوای تهران دارد، اما اینکه آیا تاثیری بر جزیره گرمایی تهران داشته باشد نیازمند یک پژوهش مستقل است، اما فکر می‌کنم پارک ملت به عنوان یک پهنه پیوسته و لکه سبز بزرگ نقش بیشتری در تعدیل جزیره گرمایی داشته باشد. در نهایت هر قدر درختان تهران بیشتر نگهداری و تقویت شوند قطعا باعث تعدیل می‌شوند.»
«اگر می‌خواهیم تاب‌آوری شهر تهران را در برابر تغییرات اقلیمی افزایش بدهیم باید از باقیمانده باغ‌های شهر تهران که در کل حدود ۱۶۰۰ هکتار از آن باقی مانده، حفاظت کنیم. همچنین باید به توسعه فضای سبز به ویژه در لکه‌های بایری که در شهر وجود دارند بپردازیم مانند منطقه دوشان تپه یا قلعه‌مرغی، چراکه لکه‌های بایری که هیچ پوشش گیاهی ندارند و با محیط اطراف در تماس هستند تشدید کننده گرمای هوا هستند. در بررسی‌های اخیر که آقای دکتر آخانی تیر ماه امسال در باغ گیاه‌شناسی تهران انجام دادند مشخص شد محیط مجاور خاک لخت ۷۰ درجه سانتی‌گراد حرارت دارد، اما دما در زیر پوشش گیاهی به ۲۰ درجه می‌رسد؛ بنابراین لکه‌های بایر باید زودتر با پوشش گیاهی بومی و کم‌مصرف تبدیل به پارک‌های اکولوژیکی شوند تا تنش گرمایی کاهش یابد، در حال حاضر حدود ۲۰ هکتار از بوستان ولایت در دست مطالعه است و امیدواریم تا پایان ۱۴۰۰ اولین پارک اکولوژیکی تهران در آن منطقه راه‌اندازی شود.»
«ضروری است باید به موضوع درجه حرارت توجه ویژه کنیم، زیرا این موضوع یک فاکتور محیط زیستی و نوظهور در شهر تهران است. مطالعات نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰ حدود ۶ درصد افرایش خشکی در فلات مرکزی داریم که تهران هم جزو همین منطقه اقلیمی است؛ بنابراین با افزایش خشکی، درجه حرارت هم بیشتر می‌شود بنابراین تقویت پوشش گیاهی از نظر نگهداری از باغات و فضای سبز موجود، گسترش فضای سبز و تقویت کمربند سبز تهران بسیار مهم است.»