پژوهشگر جامعه‌شناسی شهری گفت:: جمع‌آوری‌های ضربتی از یک محله به معنای استقرار بیشتر آسیب در یک محله دیگر است.
جامعه ۲۴- قرارگاه اجتماعی شهرداری تهران وارد فاز عملیاتی شده است و در اقدامی هفته گذشته معتادان متجاهر اطراف رود دره فرحزاد جمع‌آوری شدند. منطقه‌ای اطراف مسیل فرحزاد مابین منطقه ۲ و منطقه ۵ شهرداری تهران که مدیران شهری پایتخت در ادوار گذشته سودای تبدیل آن به اکوپارک را داشتند. در این طرح حدود ۴۰۰ معتاد متجاهر و کارتن‌خواب شناسایی و به مراکز مربوطه تحویل داده می‌شوند. معتادان با توجه به جنسیت، سن و سال و سلامتشان به مراکز بازپروری و کمپی در منطقه ۵ شهرداری تهران می‌روند که حدود ۵ هزار نفر ظرفیت دارد. به گفته مسئولان شهرداری تهران، قرار است در این مراکز برنامه‌های کارآفرینی، آموزش‌های تخصصی فنی و حرفه‌ای برایشان در نظر گرفته شود که هدف آن‌ها ایجاد ارتباط میان فرد معتاد با خانواده و جامعه است. فرآیند مداخله فیزیکی جمع‌آوری ضربتی معتادان در اطراف رود دره فرحزاد که به گواه مدیران شهری نامش ساماندهی آسیب‌های اجتماعی است و در سال‌های اخیر هم چندباری عملیاتی شده است، تا چه میزان می‌تواند در کاهش تعداد معتادان و بازگرداندن هویت اجتماعی محلات موثر باشد؟
قرارگاه اجتماعی شهرداری تهران از نخستین روز‌های حضور زاکانی در بلدیه تهران سازوکار و اهداف خود را روشن کرده بود. طرح کلی که یکی از اهدافش کاهش جمعیت ۲۰ هزار نفری معتادان متجاهر تهرانی بود. آماری که شهردار تهران به آن استناد می‌کرد و در گفتگو‌های مختلف از کلیدواژه‌هایی، چون «پاک کردن لکه‌های ننگ» برای کاهش این جمعیت استفاده می‌کرد. زاکانی مرداد امسال گفته بود که شهرداری با سیاست جمع‌آوری موافق است. موافقتی که اکنون در محله‌هایی، چون «رود دره فرحزاد» به روشنی نمایش داده شده است.
بیشتر بخوانید: مواجهه با بی‌خانمانی یا تداوم بخشی به آن ؟
به گفته محمد‌امین توکلی‌زاده، معاون اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، این نهاد بعد از جمع‌آوری، غربالگری را پیش رو دارد. او به «پیام ما» می‌گوید: «در مرحله اول تنها جمع‌آوری است، بعد از جمع‌آوری غربالگری می‌کنیم، کسی ممکن است کبر سنی داشته باشد، کسی صغر سنی دارد، کسی زخم باز دارد و کسی هم ممکن است ترنس باشد، برای هرکدام قرار شده، مجموعه جدا داشته باشیم.»
در مرحله اول متولیان قرارگاه اجتماعی، تهران را به ۷ منطقه پرمساله اجتماعی تقسیم‌بندی کرده‌اند که برای هرکدام نقشه راه جداگانه‌ای مصوب شده است. به گفته توکلی‌زاده متناظر با شورای اجتماعی شهر تهران که رئیس آن شهردار تهران است، در ۷ منطقه آسیب‌زا نیز شورای اجتماعی شکل گرفته است با حضور شهردار منطقه و اعضای محلی. برای هرکدام از این محلات نیز طرحی استخراج شده است: «مثلا موضوع دره فرحزاد با خلازیر متفاوت است. مثلا دره فرحزاد باید ساماندهی شود، شهرسازی و خدمات شهری باید وارد شوند، مالکیت افراد مشخص شود، حاشیه و حریم رودخانه را آبفا باید تعیین کند یعنی مساله بین دستگاهی است. درباره مالکیت آنجا ستاد اجرایی نظر دارد زمین شهری نظر دارد، بعضی جا‌ها مالکیت شخصی افراد مطرح است و بنابراین کمیته حقوقی می‌خواهد. در خلازیر موضوع متفاوت است، موقوفه دارد. یعنی هرکدام از این مناطق به اقتضا خودش باید با مجموعه‌های خودش جلسه بگذارد و طرح جامع در بیاورد و طرح جامع در شورای اجتماعی تهران تصویب می‌شود و اجرا می‌شود.» مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز دیروز در توضیحاتی تاکید کرد که فعالیت‌های قرارگاه آغاز شده و شهرداری تهران مکلف شده حدود ۵ هزار نفر از معتادان متجاهر را ساماندهی کند.
بعد از شوش و هرندی که مدتی پیش جمع‌آوری معتادان متجاهر بدون سروصدا در آنجا آغاز شده بود، ۱۶ دی‌ماه طرح ضربتی جمع‌آوری معتادان متجاهر از فرحزاد آغاز شد. احسان شریفی، شهردار منطقه ۵ در حاشیه طرحی موسوم به پاکسازی دره فرحزاد گفته است که این منطقه اهمیت محیط زیستی دارد و طبیعتش جذاب است: در سال‌های اخیر به دلیل بی‌توجهی بخش‌های مختلف، این دره به مکانی برای تجمع معتادان و فروشندگان مواد مخدر و پایگاه ناامنی برای شهروندان منطقه تبدیل شده بود.
او اعلام کرده که از یک ماه پیش و همزمان با دستور رئیس جمهور که شهرداری تهران را متولی طرح امنیت اجتماعی تهران کرده است، قرارگاه اجتماعی آغاز به کار کرده و طی آن: «اعضای سپاه، بسیج، نیرو‌های انتظامی، مقامات قضایی، بهزیستی و شهرداری تهران در این قرارگاه حضور دارند. چند کار ویژه در این قرارگاه تعریف شده که یکی از آن‌ها موضوع پاکسازی دره فرحزاد است.»
به گفته او بعد از جمع‌آوری معتادان متجاهر در گام بعدی طرح: «سازمان پارک‌ها و فضای سبز متولی ایجاد اکوپارک در این محدوده و به تعبیری امتداد شمالی بوستان نهج‌البلاغه خواهد بود. امیدواریم که در آینده نه چندان دور، مردم لذت بهره‌مندی از این طبیعت زیبا را داشته باشند.» شریفی که طرح پیاده‌شده برای پاکسازی دره فرحزاد را موفقیت‌آمیز می‌داند، تاکید کرده: «ما هفته گذشته به اتفاق مقامات انتظامی و قضایی از این دره بازدید کردیم و با حمله معتادان مواجه شدیم که درگیری نیز با نیرو‌های انتظامی همراه ما شکل گرفت، ولی با پاکسازی صورت گرفته، امروز فضای دره بسیار امن است و به نظر می‌رسد فضای دره به سمت امنیت پایدار پیش خواهد رفت.»
سال ۹۸ هم مسئولان شهری، معتادان متجاهر در رود دره فرحزاد را جمع‌آوری کردند. جمع‌آوری که پلیس پیشگیری پایتخت پای کار آن بود و حدود ۲۲۰ معتاد متجاهر برای جلوگیری از روند تکراری پاکسازی این منطقه و تبدیل فرحزاد به بوستان تفریحی جمع‌آوری شدند. سردار ظهیری همان زمان در گفتگو با رسانه‌ها گفته بود: در این طرح که با همکاری پلیس مبارزه با مواد مخدر انجام شد، ۲۲۰ معتاد متجاهر از سطح این منطقه جمع‌آوری شدند که کار انتقال آن‌ها به کمپ بازپروری صورت می‌گیرد.
فرآیندی که سال‌های قبل نیز تکرار شده بود، به نظر بی‌نتیجه می‌آمد، زیرا رود دره فرحزاد مجدد به پاتوق معتادان تبدیل می‌شد و هویت دیگری پیدا نکرد.
نفیسه آزاد، پژوهشگر جامعه‌شناسی شهری به روزنامه پیام ما می‌گوید که تمام شهرداران تهران دست کم یک‌بار مداخله انتظامی و ضربتی برای جمع‌آوری معتادان در مناطق مختلف تهران را انجام داده‌اند: «مساله اینجاست که تمام شهرداران تصور می‌کردند که قدرتی دارند که دیگران ندارند و اگرچه پیشینیان شکست خوردند، اما آن‌ها در پروژه موفق خواهند شد و دقیقا همان کار را تکرار کردند، به نظرم همگی می‌خواستند با سرعت و قاطعیت این زمینه به نتیجه برسند، اما کدام یک از این پروژه‌ها موفق بود؟ هیچکدام.»
به گفته او مطالعات روی محله‌هایی که جمع‌آوری معتادان روی آن‌ها انجام شده نشان می‌داد که بعد از ساماندهی‌های ضربتی، آسیب به محله‌های مجاور یا حتی محلات دیگر منتشر شد است: «ما نمی‌توانیم آسیب را در شهر تهران دستکاری کنیم و انتظار داشته باشیم تبعات آن در همان محله بماند. انتشار آسیب لزوما به محلات مجاور هم نیست، یعنی در زمینه آسیب‌های اجتماعی فرحزاد به هرندی وصل است، هرندی به خلازیر وصل است حتی اگر این مناطق به لحاظ جغرافیایی مجاور هم نباشند.»
این پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی شهری معتقد است که آسیب‌های اجتماعی به مناطق باز خواهند گشتند: «شما وقتی با حلقه آخر زنجیر آسیب یعنی بی‌خانمانی و معتاد کارتن‌خواب مبارزه می‌کنید، زنجیره هنوز وجود دارد، هنوز بی‌خانمان در اثر فقر در اثر توسعه نامتمرکز تولید می‌شود و اضافه می‌شود، افرادی که اعتیاد دارند به کمپ می‌روند و آن‌ها دوباره به شهر باز می‌گردند.» آزاد با اشاره به رود دره فرحزاد نیز می‌گوید: «شما اگر دره فرحزاد را به اکوپارک تبدیل کنید که آرزوی بسیاری از شهرداران هم بوده است، سرنوشتش مانند پارک زندگی هرندی می‌شود، یعنی ممکن است در آن محدوده جغرافیایی دیگر کارتن خواب نباشد، اما آیا واقعا آسیب درمان در دروازه غار درمان شد؟ برای محله‌های مجاور چه اتفاقی افتاد؟»
این پژوهشگر اجتماعی مانند سایر جامعه‌شناسان به رویکرد شهرداری در موضوع مساله اجتماعی نیز انتقاد می‌کند: «آیا شهرداری تهران یا هر نهاد دیگری قادرست اساسا آسیب اجتماعی را از تهران ریشه‌کن کند؟ شهرداری تنها در حوزه اسکان نقش محوری دارد. ما نهاد‌های حاکمیتی دیگری داریم که در حوزه مسائل اجتماعی صاحب و نقش و وظیفه‌اند که بعید است در کوتاه مدت بتوانند ریشه آسیب‌های اجتماعی را بخشکانند چرا که ساختار‌های کلان اجتماعی و اقتصادی کلان در همین شهر تهران دوباره کارتن خواب و معتاد متجاهر را تولید می‌کند بنابراین جمع‌آوری‌های ضربتی از یک محله به معنای استقرار بیشتر آسیب در یک محله دیگر است.»
او معتقد است که تجربه‌های پیشینیان بدون هیچ تغییری درحال تکرار است، تجربه‌هایی که نه‌تن‌ها نتوانستند شرایط زندگی قشر آسیب‌پذیر جامعه را بهبود ببخشند بلکه وضعیت را پیچیده‌تر هم کردند: «چاره‌ای نداریم جز جایگزین‌کردن رویکرد پذیرش به‌جای طرد، استفاده از راهکار‌های محله‌محور و موضعی به‌جای کار‌های ضربتی و از بالا به پایین یا همان‌طور که با خاطیانِ ساخت و سازی مناطق برخوردار مدارا می‌کنیم با بی‌خانمانِ آسیب‌دیده محله فرودست هم مدارا کنیم.»