طبق تحقیقی که ۴۰ دانشمند براساس مجموعه گسترده‌ای از داده‌ها و تجزیه و تحلیل ۲۹ شاخص حداکثری اقلیمی انجام داده‌اند، نقش گرمایش جهانی ناشی از فعالیت‌های انسانی غیرقابل انکارتر از گذشته خودنمایی می‌کند.
جامعه ۲۴- براساس آخرین گزارش‌های بیش از ۳۶ هزار ایستگاه هواشناسی در سطح جهان، همچنان که گرمایش کره‌زمین ادامه دارد، رخداد‌های هواشناسی حداکثری مانند موج‌های شدید گرما و بارندگی‌های سنگین متناوب هم از این پس با دفعات بیشتر، شدیدتر و طولانی‌تر تداوم خواهند داشت.
این محققان در مقاله خود تاکید دارند که حداکثر‌های اقلیمی که امروز با آن‌ها مواجه هستیم، متاثر از تغییرات اقلیمی در سطح جهانی هستند و براساس پیش‌بینی آن‌ها از این پس بیش از گذشته چالش‌های حداکثری اقلیمی را شاهد خواهیم بود. آستانه‌های فیزیولوژیکی ما انسان‌ها، تاثیر این تغییرات بر زندگی جوامع مختلف، زیرساخت‌ها و محیط زیست هم مورد توجه این کارشناسان بوده است.
با مرور جزیی خبر‌ها می‌توان بخشی از این تغییرات را روایت کرد؛ آتش‌سوزی‌های جنگلی در الجزایر جان دست‌کم ۴۲ نفر را گرفته است. آتش‌سوزی‌ها در روسیه هم یک رکورد جدید بر جا گذاشته، در منطقه یاکوشا (Yakutia) که بخشی از جنگل‌های سیبری را در خود جای داده، از ماه ژوئن تاکنون بیش از ۴.۲ میلیون هکتار از جنگل‌ها آتش گرفته و سوخته است که بر اثر آن معادل بیش از ۵۰۵ متر یک مگاتن دی‌اکسیدکربن وارد جو زمین شده و این مساله به‌طور قطع بر گرمایش آتی کره‌زمین تاثیرگذار خواهد بود.
ویرایش خبر: جزایر گرمایی عامل افزایش دما در تهران/ چرا دمای هوای در بالا و پایین شهر اینقدر متفاوت است؟
گاردین می‌نویسد که آتش‌سوزی‌ها در ترکیه و یونان و الجزایر به سرعت و در ظرف مدت کوتاهی از کنترل خارج شده و همزمان با افزایش امواج گرما، شعله‌ها به‌شدت مناطق مسکونی، دکل‌های برق و ابنیه تاریخی را تهدید می‌کنند.
درجه حرارت هوا در یونان و جنوب اروپا به رقم بی‌سابقه ۴۵ درجه سلسیوس رسیده و آتش‌سوزی‌های بی‌سابقه در ترکیه که تا هفته گذشته دست‌کم ۸ کشته برجا گذاشت، این کشور را مجبور ساخت تا از جامعه جهانی برای مهار آتش‌سوزی‌های مهیبی که نزدیک ۹۵ هزار هکتار از جنگل‌های این کشور را نابود کرد، درخواست کمک کند.
آیا آتش‌سوزی‌های گسترده در ترکیه، ایتالیا، اسپانیا، امریکا، الجزایر، فرانسه، قبرس، فنلاند، لبنان، کانادا و یونان و در مقابل سیلاب‌های مهیب آلمان، چین، ایتالیا، بلژیک و هلند نشانه‌هایی از تغییر اقلیم را در سطح کره‌زمین روایت می‌کنند؟
چرا هشدار‌های کارشناسان جدی گرفته نشد؟
متخصصان بیش از دو دهه است که یک مجموعه استاندارد از شاخص‌های بیانگر حداکثر‌های درجه حرارت و بارندگی را برای محیط‌های خشکی تعریف کرده‌اند. این شاخص‌ها به هواشناسان کمک کرد که برآورد‌های دقیق‌تری حتی از مناطقی که داده‌های اقلیمی موثق نداشتند، به دست بیاورند.
توسعه کاربرد نرم‌افزار‌های استاندارد هم این پروسه را تسهیل کرد در نتیجه امروزه هواشناسان این امکان را دارند که با استفاده از همین شاخص‌ها و بدون حضور در یک منطقه ارزیابی‌های دقیق اقلیمی انجام دهند. نخستین مجموعه داده هواشناسی جهانی (HadEX) مشتمل بر ۲۷ شاخص بود و در سال ۲۰۰۶ میلادی توسط الکساندر و جمعی از همکارانش ارایه شد.
در این مجموعه داده، وضعیت جوی کره زمین در حدفاصل سال‌های ۱۹۵۱ الی ۲۰۰۳ میلادی مورد ارزیابی قرار گرفت. چند سال بعد این مجموعه داده به روز شد (HadEX۲) و در عین حال داده‌های بیشتری را هم به آن وارد کردند که این مجموعه دوم وضعیت اقلیمی را حدفاصل سال‌های ۱۹۰۱ الی ۲۰۱۰ روایت می‌کرد.
افزایش تعداد ایستگاه‌های هواشناسی زمینی و این مجموعه داده‌ها بودند که زیربنای اصلی پانل بین‌دولتی تغییرات اقلیمی (IPCC) را تشکیل دادند و بدین صورت کارشناسان توانستند وضعیت‌های حاد اقلیمی را که ناشی از تغییرات در سطح جهان بود، پیش‌بینی کنند. به عنوان مثال جالب است که بدانید در حدفاصل ۱۹۰۱ تا ۲۰۱۰ میلادی، ۷.۱۹۱ ایستگاه هواشناسی در سطح دنیا درجه حرارت‌های فوق حادی را ثبت کردند که نشان از یک تغییر جدی در وضعیت اقلیمی جهان داشت.
در سال ۲۰۱۳ میلادی ۶ هواشناس، یک مجموعه داده جدید به نام GHCNDEX را با استفاده از همان شاخص‌ها و متدولوژی مشابه تعریف کردند که برخلاف مجموعه داده‌های پیشین که امکان به‌روزرسانی آن‌ها وجود نداشت، به‌طور مستمر هر ماهه و هر ساله به‌روزرسانی می‌شود. این قابلیت جدید کمک کرده که هواشناسان با بررسی گزارش‌های پایش جوی متوجه شوند با وجود اینکه الگو‌های کلی و بزرگ مقیاس به صورت نسبی تغییر نکرده‌اند، اما تفاوت‌های منطقه‌ای بالعکس بسیار مشهودند. به عنوان مثال تیم تحقیقاتی در استرالیا یک افزایش غیرعادی درجه حرارت و امواج نامتعارف گرما و یک افزایش بی‌سابقه سرما را در شب‌های سرد در سطح این کشور ثبت کرده.
چند سالی است که در غرب استرالیا بارندگی‌های شدید رو به افزایش است و در شرق بالعکس بارندگی‌ها کاهش یافته، اما همه این موارد در مجموع تحت‌تاثیر تغییرات فصلی است. در سال ۲۰۰۹ موج گرما ۳۷۴ کشته در استرالیا بر جا گذاشت و اقتصاد این کشور تنها در یک سال، متحمل خسارتی برابر ۶.۲ بیلیون دلار امریکا شد و این در حالی است که هشدار‌ها جدی گرفته نشد تا اینکه در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ استرالیا با افزایش ۱.۲۸ درجه سلسیوس، گرم‌ترین تابستان‌های طول تاریخ را تجربه کرد.
نباید فراموش کرد که این گرمای بی‌سابقه تابستانی در استرالیا با فصل آتش‌سوزی‌های گسترده بوته‌زار‌ها همراه شده و ارتباط مستقیمی بین آن‌ها ارزیابی می‌شود. یک نمونه دیگر نیوزیلند است که مناطق خشک آن به نحو بارزی تابستان‌های گرم‌تر و بخش‌هایی از نواحی شمالی، زمستان‌های بدون یخ را به نحو بارزتری تجربه می‌کنند. واقعیت این است که این روز‌ها دیگر امواج گرما کسی را در استرالیا شوکه نمی‌کند، اما در اروپا و آسیا هنوز عمق فاجعه آن‌طورکه باید جدی گرفته نمی‌شود.
خم شدن قامت جنگل‌های ترکیه در آتش‌سوزی‌ها
واقعیت این است که آتش‌سوزی جزیی از اکولوژی جنگل‌های مدیترانه است؛ این جنگل‌ها برای حفظ و احیای خود به آتش‌سوزی‌های طبیعی نیاز دارند، چراکه با گرمای آتش دانه‌های آن‌ها جوانه زده و سال بعد شروع به رشد می‌کند. اما عوامل تشدیدکننده گرما و خشکسالی سال‌های اخیر سبب شده که ترکیه در هفته‌های اخیر درجه حرارت‌های متوسط بالای ۴۰ درجه سلسیوس را تجربه کند. کارشناسان اکولوژی در ترکیه می‌گویند که به دلیل تغییرات اقلیمی و سیاست‌های غلط و قدیمی جنگلداری حدود ۱۰ سال است که شاهد آتش‌سوزی‌های بزرگ در منطقه هستیم. قبل از ترکیه، اسپانیا، پرتغال و یونان هم بزرگ‌ترین آتش‌سوزی‌های تاریخ خود را در سال‌های اخیر تجربه کرده‌اند.
الناز نجفی مجد، کارشناس حیات وحش و دانشجوی دوره دکترای دانشگاه ازمیر ترکیه می‌گوید: «پوشش گیاهی اصلی در حوضه مدیترانه جنگل‌های مخروطی و ماکی است. جنگل‌های کاج ایتالیایی و ماکی‌ها که اصلی‌ترین پوشش گیاهی مدیترانه هستند؛ قابلیت اشتعال بالایی دارند. کاج ایتالیایی در مناطق مختلف کشور ترکیه، به ویژه در مناطق مدیترانه و اژه (اکوسیستم‌های مستعد آتش‌سوزی) رشد می‌کند و مساحتی حدود ۵.۶ میلیون هکتار جنگل در کشور را تشکیل می‌دهد. توزیع کنونی گونه‌های کاج در حوضه مدیترانه با سابقه زمین‌شناسی و ویژگی‌های آب و هوایی حوضه مدیترانه در دوره کواترنر (۲.۵۸ میلیون سال پیش) شکل گرفته است. کاج ایتالیایی و ماکی‌ها طی هزاران سال با آتش‌سوزی‌های طبیعی سازگار شده‌اند و بعد از هر آتش‌سوزی، دوباره در مناطق سوخته سبز می‌شوند.
دلیل این امر این است که مخروط‌ها و دانه‌های کاج ایتالیایی و ریشه‌های ماکی‌ها در آتش آسیب نمی‌بینند. کاج ایتالیایی دارای دانه‌هایی است که می‌توانند پس از آتش‌سوزی جوانه بزنند (مانند بسیاری دیگر از گیاهان مدیترانه‌ای) و این دانه‌ها در داخل مخروط‌ها تا مدت‌ها زنده می‌مانند و پس از آتش‌سوزی مخروط‌ها باز می‌شوند و دانه‌ها در زمین افتاده و جوانه می‌زنند. بسیاری از گیاهان مدیترانه‌ای پس از آتش‌سوزی با جوانه زدن به زندگی خود ادامه می‌دهند.
ساختار‌های زیرزمینی گیاهانی که اندام‌های سطحی آن‌ها در اثر آتش از بین می‌رود، زنده می‌مانند. از زیتون گرفته تا بلوط، از درخت افرا تا درخت سقز و البته این‌ها درختان چند ساله هستند و انواع زیادی از درختچه‌های ماکی هستند که همانند این‌ها جوانه می‌دهند. نه‌تن‌ها گیاهان چوبی بلکه علفی و برخی از گیاهان دارای پیاز که اکثر آن‌ها بومی هستند نیز دارای این ویژگی هستند. هنگامی که اولین باران پاییزی می‌آید، شاخه‌ها یکی یکی بیرون می‌آیند و تصویر سوخته شروع می‌کند تا جای خود را به رنگ سبز باقی بگذارد.»
این کارشناس حیات وحش در ادامه به وضعیت نامتعارف آتش‌سوزی‌های اخیر اشاره کرده و می‌گوید: «اگرچه این پوشش گیاهی با آتش‌سوزی‌های طبیعی سازگار شده، اما تخریبات حاصل از آتش‌سوزی در کشور ترکیه بسیار بیشتر از سایر کشور‌های حوضه دریای مدیترانه است. براساس تصاویر VIIRS ارایه‌شده توسط ناسا، مساحت تخمین زده شده از آتش‌سوزی در آنتالیا تقریبا ۷۵۰۰۰ هکتار و در موعلا ۶۵۰۰۰ هکتار است.
موج هوای گرم، خشکسالی، رطوبت کم و باد‌های شدید، تجمع مواد قابل احتراق در جنگل‌ها، مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها، سیاست‌های غلط چرای دام و عدم آمادگی برای مقابله با آتش‌سوزی (مدیریت بحران ناکارآمد) از جمله دلایل اصلی هستند که باعث شد آتش در این مدت کوتاه مناطق وسیعی را تحت‌تاثیر قرار دهد. به ویژه ماناوگات (آنتالیا)، مارماریس و بدروم (موعلا) از جمله مناطقی هستند که بیشتر در معرض آتش‌سوزی قرار گرفته‌اند. طبق آخرین اخبار از ۲۷۰ مورد آتش‌سوزی جنگل در روز‌های اخیر ۲۷۶ مورد تحت کنترل درآمده و عملیات اطفا و سرمایش در منطقه ادامه دارد. عوامل تشدیدکننده درجه حرارت، وزش باد‌های جنوبی و نفوذ مردم به حریم جنگل‌ها باعث توسعه آتش‌سوزی‌ها در ترکیه شده و از طرفی وضعیت کرونا هم باعث شده که گردشگران بیشتری وارد عرصه‌های طبیعی شوند.»
نجفی‌مجد می‌گوید: «در این ماه از سال ورود مردم به جنگل‌های منطقه ازمیر ممنوع است، چون مردم دقت نمی‌کنند و ممکن است که با حمل تنها یک بطری یا شیشه آب به جنگل با نفوذ اشعه خورشید آتش‌سوزی‌های بزرگ شکل بگیرد.
فون قالب منطقه مدیترانه نوعی کاج (Pinus brutis) است که به آن کاج ایتالیایی هم گفته می‌شود، احیای جنگل‌ها در این منطقه به این صورت است که درختان کاج ایتالیایی بعد از مدتی رشد، توانایی اشتعال پیدا می‌کنند. نحوه رشد آن‌ها هم از اساس به این صورت است که با گرمای زیاد آن‌ها بذر درخت با شوک وارد شده، شروع به رشد می‌کند و جنگل‌های مدیترانه‌ای سال‌هاست که به این صورت تداوم رشد داشته‌اند.
اما متاسفانه در ۴ سال اخیر ترکیه شاهد خشکسالی بوده و از طرف دیگر هم ورود کنترل نشده گردشگران و گرمای بی‌سابقه هیزم این آتش را چند برابر کرده است. آتش‌سوزی‌ها از ۷ منطقه شروع شده و گسترش پیدا کرده. در ابتدا گفته شد که علت آتش‌سوزی‌ها حمله تروریستی بوده، اما در تاریخ ۱۸ جولای (حدود یک هفته پیش از آتش‌سوزی‌ها) قانونی تصویب شد که به دولت اجازه می‌دهد از جنگل‌ها برای گردشگری و معدن‌کاوی استفاده کند. درست است که اکولوژی جنگل وابسته به آتش‌سوزی است، اما به هر حال فاکتور‌هایی هم مانند وزش باد جنوبی و حضور گردشگران به شکل بی‌ضابطه آن را تشدید کرده در حدی که الان آتش‌سوزی‌ها به دامنه‌های رشته کوه‌ها رسیده و می‌توان گفت کاملا افسارگسیخته تا نهایت جایی که درخت بوده، سوخته و الان نگرانی جدی بابت جان انسان‌ها وجود دارد. وسعت آتش‌سوزی هم گسترده و تجهیزات کم است.
مارماریس یکی از نقاط بی‌نظیر در طبیعت ترکیه است؛ الان نه‌تن‌ها طبیعت این منطقه در حد فاجعه‌باری سوخته بلکه حتی حیوانات و دام‌های مردم هم از دست رفته.»
چرا تغییرات حاد اقلیمی نگران‌کننده است؟
دانشمندان در دهه ۱۹۸۰ برای نخستین‌بار درباره خطرات ناشی از تغییر اقلیم هشدار دادند، چراکه کره‌زمین در آن زمان حدود ۴/۰ درجه سانتی‌گراد گرم شده بود. از آن زمان تاکنون روند گرمایش جهانی افت و خیز داشته، اما در مجموع شتاب آن نگران‌کننده است. در برخی مناطق مانند استرالیا و آسیا سیر رویداد‌های ضد و نقیض تعمق‌برانگیز است به‌طوری که می‌توان پس از یک خشکسالی، سیلاب‌هایی را مشاهده کرد که پیش‌تر حتی سابقه نداشته. هواشناسان باور دارند آخرین گزارش‌های بیش از ۳۶ هزار ایستگاه هواشناسی در سطح جهان، تایید‌کننده گرمایش کره‌زمین و روندی نامتعارف است که در آینده با رخداد‌های هواشناسی حداکثری مانند موج‌های شدید گرما و بارندگی‌های سنگین متناوب هم از این پس با دفعات بیشتر، شدیدتر و طولانی‌تر تداوم خواهد یافت.
آن‌ها بعد از بررسی داده‌های موجود با الگو‌های جوی، اثرات دی‌اکسیدکربن (Co۲) و سایر گاز‌های گلخانه‌ای به این جمع‌بندی رسیده‌اند که یک رابطه نامشخص، اما قطعی در این میان وجود دارد، چراکه این تغییرات شگرف در بارندگی‌ها و خشکسالی‌ها و آتش‌سوزی‌های گسترده را نمی‌توان با فاکتور‌های از پیش تعریف شده تشریح کرد.
همان‌طورکه می‌دانید تغییرات طبیعی معمولا از الگو‌های متعارفی تبعیت می‌کنند به عنوان مثال ال‌نینو یا برخی تغییرات دیگر همه جزو تغییرات طبیعی قابل پیش‌بینی البته تاحدی هستند، اما گرمایش جهانی سبب می‌شود تا جو، آب بیشتری را در خود نگه دارد و در نهایت این مازاد مجددا از طریق بارش به زمین برخواهد گشت. مشکل اینجاست زمانی که باران‌های سیل‌آسا می‌بارد، آب جاری می‌شود و کمتر نفوذ می‌کند، چراکه سطوح نفوذپذیری نظیر جنگل، مرتع و... در سطح زمین را پیش‌تر آتش‌سوزی‌های گسترده و فعالیت‌های انسانی تخریب کرده و از بین برده‌اند.
اما در هر صورت الگو‌های جوی پیشرفته هواشناسی پیش‌بینی می‌کنند که باتوجه به افزایش بارندگی در اثر گرمایش جهانی، در آینده مناطقی که مرطوب هستند؛ مرطوب‌تر و مناطقی که خشک هستند خشک‌تر خواهند شد البته همچنان این احتمال هست که این تغییرات در آینده حتی از آنچه پیش‌بینی شده هم بیشتر شوند.